Ислам асыл дініміз

Ассалаумаалейкум.Менин сурагым айелдерге тарапы намазын окыса болады (уйде) деген, толығырақ айқындап берсениз оны суннет деппа жок фарз деп окидыма канша ракагаттан турады жане аттахиятты таспихты канша ракаг. кейн айтады.Бастаганда ниетин калай бастайды ар ракагатта такбир айтлыма.Сауабы жайлы айтсаныз.Рахмет Алла тағала истеринизге берекет берсин,уакыт болип жазгандарыныз ушин

Уа ғалейкумуссалам! Сүйікті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): “Хақ Тағала сендерге оразаны парыз, тарауих намазын сүннет еттi. Шын иман және ықыласпен Рамазан оразасын ұстаған және тарауих намазын оқыған адам күнәдан анадан жаңа туған нәрестедей пәк болып тазарады”, (Бұхари мен Мүсiлмнiң хадис жинағы) – деген болатын.
Тарауих намазы жиырма ракағат. Әр екі ракағат сайын сәлем беріп, бөлек-бөлек ниет етіліп және әр төрт ракағат сайын тәсбих айтып оқыған жақсы.
Рамазан айында 20 ракат тарауих намазының сауабы жайлы Али (р.а) пайғамбарамыз Мұхаммед (с.ғ.с.) нан сұрағанда. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай деп жауап берген:
1. Оразаның бірінші кешінде тарауих намазын оқыған момын анасынан жаңа туылғандай күнәдан тазарады.
2.Екінші кешінде егер ата-анасы мұсылман болса, олардың күнәлары кешіріледі.
3.Үшінші кеште бір періште: «Ия, Аллаһ, қабыл еткін амалын», - деп жария етіп айтады. Яғни, «Аллаһ тағала жасаған күнәларын кешті» деп айтады.
4.Төртінші кеште Таурат, Забур, Інжіл және Құран Кәрімнің (оқығанның) сауабын табады.
5.Бесінші кеште Аллаһ тағала Қағба бөлмесінің ішінде, Мәдина Мунаууараның және Мәсжид-Ақса мешітінде намаз оқығандай сауап береді.
6.Алтыншы кеште Байтул-Маъмурды тауап еткен кісінің сауабындай сауап беріп және ол үшін тастар мен құмдардың барлығы истиғфар айтады.
7.Жетінші кеште Мұса (а,с) Пайғамбарды табады және Мұса (а,с)-мен бірге Ферғауын және Хаманға қарсы шыққандай сауапқа ие болады.
8.Сегізінші кеште тарауих оқыса, Аллаһ тағала Ибрахим (а.с) Пайғамбарға берген сауаптай сауап береді.
9.Тоғызыншы кешінде Аллаһқа пайғамбар Мұхаммед (с.а.у) құлшылық еткен болса, сондай ғибадат еткенмен тең болады.
10.Оныншы кешінде Аллаһ тағала дүние және ахыреттің жақысылығын оған нәсіп етеді.
11.Он бірінші кешінде тарауих оқыса, дүниеден анасының қарнынан жаңа туылғандай болып шығады.
12. Он екінші кеште тарауих оқыса, қиямет күнінде беті он төрт күндік айдай болып келеді.
13.Он үшінші кешінде тарауих оқыса, қиямет күнінде барша жамандықтан саламат болады.
14.Он төртінші кеште тарауих оқыса, ахыретте періштелер келіп, «бұл кісі тарауих намазын оқыған» деп куәлік береді. Аллаһ тағала оысдан кейін есеп алмайды.
15.Он бесінші кешінде тарауих оқыса, періштелер ол кісіге салауаттар жібереді.
16.Он алтыншы кешінде Аллаһ тағала тозақтан құтқарып, жәннатқа кіруіне куәлік берер.
17. Он жетінші кешінде тарауих оқыса, барлық пайғамбарлардың сауабындай сауап береді.
18. Он сегізінші кешінде тарауих намазын оқыса, бір періште келіп: «Ей, Аллаһ тағаланың құлы. Әлбетте Аллаһ тағала саған разы және ата-анаңада риза»- деп айтады.
19.Он тоғызыншы кешінде тарауих намазын оқыса, Аллаһ тағала оған Фирдауси атты жәннатты силап, оның мәртебесен көтереді.
20.Жиырмасыншы кешінде тарауих намазын оқыса, қиямет күні Аллаһ тағала шахидтердің және жақсы салиқалы кісілердің сауабын нәсіп етеді.
21.Жиырма бірінші кешінде тарауих намазын оқыса, Жәннаттан нұрдан жасалған үй сый етіледі.
22.Жиырма екінші кешінде тарауих намазын оқыса, қиямет күні баршща уаым-қайғыдан аман болады.
23.Жиырма үшінші кешінде тарауих намазын оқыса, Аллаһ тағала ол кісіге жәннаттан бір шаһар дайындайды.
24.Жиырма төртінші кешінде тарауих намазын оқыса, жиырма төрт дұғасын қабыл етеді.
25.Жиырма бесінші кешінде оқыса, Аллаһ тағала ол кісіні қабыр азабынан құтқарады.
26.Жиырма алтыншы кешінде тарауих намазын оқыса, Аллаһ тағала 40 жылдық ғибадаттың сауабын береді.
27.Жиырма жетінші кешінде тарауих намазын оқыса, қияметте сырат (қыл көпірден) көпірінен құстай ұшырып өткізеді.
28.Жиырма сеегізінші кешінде тарауих намазын оқыса, Мекке- мәдина шаһарына мың рет қажылықтың қабыл болған сауабын нәсіп етеді.
29.Жиырма тоғызыншы кешінде тарауих намазын оқығанға Аллаһ тағала «Ей, құлым, саған жәннаттың алуан түрлі жемістерінен нәсіп болар және салсабил суына шомыл, кәусар суын мейірімің қанғанша ішерсің. Мен сенің Жаратушыңмын, сен Сенің құлымсың»- деп айтқан.

Уәсилиа, тәуассул, тассауф ұғымдарының мағыналарын ашып түсіндіріп бересіздер ма? рахмет

«Тәуәссул» (уәсилә) сөздік мағынасы «белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін қандай да бір себеп, құрал қолдану» дегенді білдіреді. Мысалы, бір жерге бару үшін көлік қолдану да тәуәссулге жатады. Ал шариғатта тәуассул деп: «Дұғаның қабыл болуы үшін Пайғамбарымыздың (с.а.у.) немесе басқа бір аса тақуа адамның құрметін себепкер етуге айтылады. Мысалы, «Уа, Алла Тағалам, соңғы пайғамбар әрі сенің сүйікті құлың Мұхаммедтің (с.а.у.) құрметіне менің мына дұға-мінәжаттарымды қабыл ала гөр» деп тілек тілеу секілді. Шариғатта тәуассулдің басқа да түрлері бар. Оны төменде арнайы түсіндіреміз.

Бұл тақырыпқа кірмес бұрын тәуассулға байланысты мынаны біліп алғанымыз жөн.

Тәуассул – дұға жасаудың, Алла Тағалаға жалбарынудың бір түрі. Негізгі тілекті қабыл алушы да, сұрағаныңды орындаушы да – еш күмәнсіз Алла Тағала. Ал тілекте «құрметі үшін» деп тәуассул жасалған кісі тек себепкер ғана. Яғни, тәуассул жасаған кісі – тәуассул жасалған тұлғаның тікелей ешкімге пайда яки зиян келтіре алмайтынын білуге тиіс. Кімде-кім мұны басқаша ойласа, Алла Тағала серік қосқан болады.

Тәуассулдің түрлері

Ғалымдар тәуассулдың мына түрлерінің шариғатқа қайшы емес екенін бірауыздан білдірген:

1. Алла Тағаланың көркем есімдерін себепкер етіп, мысалы, «Рахман есіміңнің құрметіне» деп тәуассул жасау. Бұл жайлы Құранда: «Ең көркем есімдер Алла Тағалаға тән. Ендеше, Оның есімдерімен дұға етіңдер» [1] делінеді.

2. Басқа бір салиқалы кісіден өзі үшін дұға етуін өтіну түрі. Қазақтағы бата сұрау үрдісі де тәуассулдың осы түріне жатады. Мысалы, сахабалар құрғақшылық-та жаңбыр жаууы үшін пайғамбарымыздың дұға етуін өтінген. Сондай-ақ, кейбір сахабалар тәніндегі кейбір ауруларынан айығу үшін пайғамбарымыздан (с.а.у.) дұға етуін сұрағаны жайлы көптеген сахих хадистер бар.

Айша анамыз күнәсінің кешірілуі үшін пайғамбарымыз-дан (с.а.у.) Алла Тағалаға дұға етуін өтінген. Тіпті, Құранда мұсылмандарға жасаған күнәларының кешір-ілуі үшін пайғамбарымызға келіп, одан Алла Тағалаға дұға етуін өтінудің абзалдығы жайлы айтылады [2].

3. Салиқалы ізгі істерді себепкер етіп дұға жасау. әл-Бухари және Мүслимде келген сахих хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у.) үш кісінің жолаушылай бір үңгірге кіріп, кейіннен ол үңгірдің аузына үлкен тас құ-лап, үңгірді жауып қалғанын айтады. Бұл үш кісі үңгірдің аузындағы тастың ашылуы үшін өздерінің өмірлерінде істеген ең ізгі істерін айтып: «Уа, Алла Тағалам, егер менің істеген осы ісім тек Сенің разылығың үшін болса, бізді осы мүшкіл жағдайдан құтқар» деп жалбарынады. Біріншісі өзінің тек Алланың разылығы үшін әке-шешесіне жасаған ерекше жақсылығын айтып дұға еткеннен кейін үңгірдің аузындағы тас азғантай ашылады, екіншісі де өзінің өмірдегі салиқалы бір ісін айтып жалбарынғаннан кейін үңгірдегі тас адамның денесі сыймайтындай көлемде ашылады. Ақыры үшіншісі де өзінің ғұмырындағы тек Хақтың разылығы үшін атқарған бір ісін айтып дұға еткен сәтте үңгірдің аузындағы тас ашылып, үшеуі сыртқа шығады [3]. Кез келген адам өзінің өмірде жасаған ізгі амалын себепкер етіп: «Осы ісімді тек Сенің разылығың үшін жасап едім, соның құрметіне тілегімді қабыл ала гөр» деп дұға жасауына болады.

• Ал енді кейбір ғалымдардың ғана қарсы шыққан тәуассул түрі мынандай: Пайғамбарымыздың (с.а.у.) немесе аса тақуа бір кісінің Ұлы Иеміздің алдындағы мәртебесі мен Алла Тағалаға деген жақындығын себепкер ету арқылы «Сүйікті пайғамбарың Мұхаммедтің құрметі немесе пәленше құлыңның мәртебесі үшін» деп тілек тілеу түрі.

Шынтуайтында, тәуассулдың бұл түріне байланысты айтылған қайшы пікір – сөзде ғана болып отыр. Себебі, барлық айтылған уәждер мен дәлелдердің арғы астары – бір пікірде тоғысады. Олай дейтініміз, бұл түрдің де негізгі астарына үңілсеңіз, жоғарыда барлық ғалымдар бірауыздан қабылдаған «ізгі істерді себепкер етіп тәуассул жасау» түрінің аясына кіретіндігін байқаймыз. Себебі, бір кісі «Пәленше құлыңның құрметі үшін» деп тәуассул жасап дұға еткенде, «ол кісінің ерекше тақуа» екендігін себепкер етеді. Ал ол тақуалыққа ізгі амалдарымен жетіп отыр. Ендеше, «құрметі үшін» деу арқылы тәуассул жасау – тақуа кісінің ізгі амалдарының жиынтығын себепкер етіп тәуассул жасау деген сөз. Ал ізгі амалдарды себепкер етіп дұға жасауға барлық ғалымдардың келісетіндігі сөзсіз. Бұған қоса, «Пайғамбардың құрметі үшін» деп тәуассул жасауды – кісінің пайғамбарына деген сүйіспеншілігін, Алла елшісіне (с.а.у.) деген шынайы иманынын себепкер етіп дұға жасауы деп түсінгеніміз жөн. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Кісі Алла Тағаланы және Оның елшісін (с.а.у.) барлық нәрседен артық жақсы көрмейінше толық иманға жетпейді» деген. Ендеше, пайғамбарды шынайы сүю – ізгі амалға жатады. Сондықтан «Менің Алла елшісіне (с.ғ.у.) деген сүйіспеншілігім мен иманымның құрметі үшін дұғамды қабыл ала гөр!» деп тілек тілеуге барлық ғалымдар бірауыздан келісіп отыр.

Имам Шәукани өзінің «әд-Дуррун-надид фи ихласи кәлиматит-таухит» атты еңбегінде: «Пәленші құлыңның құрметі үшін» деп дұға етудің – аса тақуа адамның ізгі амалдарының жиынтығын себепкер ету арқылы жасалған тәуассулге жататындығын білдірген.

Тәуассулдің бұл түрінің шариғатқа қайшы емес екенін көптеген хадис саласының мәшһүр хафиз ғалымдары һәм фиқһ ғылымының майталман мамандары мен үлкен тәпсір ғұламалары өздері тәуассул жасау арқылы яки дұрыстығын тікелей баяндау арқылы білдірген. Мысалы, Сахих Муслимге «әл-Минһәж» аты 18-томдық көлемді түсіндірме жазған, жұртқа «Риадус-салихин» (Салиқалы құлдардың бақшалары), «әл-Әзкар» сынды кітаптарымен танымал хадис әрі фиқһ ілімінің үлкен білгірі Мухиддин ән-Нәуауий өзінің «әл-Әзкар» атты дұға кітабында және «әл-Мәжмууғ» атты фиқһ кітабының қажылық бөлімінің Пайғамбар мешітіне зиярат тарауында:

ويتوسل به في حق نفسه ويستشفع به إلى ربه

«Өзі үшін оның (с.а.у.) құрметімен тәуассул жасайды әрі оны (с.а.у.) себепкер етіп Раббысынан тілек тілейді» [4] - деген.

Ал күллі мұсылмандарға аты әйгілі Шиһабуддин Махмуд Әлуси өзінің «Рухул-мағани» атты 30 томдық тәпсір кітабының бірқатар жерінде тәуассул жасаған. Мысалы, «Фатиха» сүресін тәпсірлеу барысында:

اللهم اجعلنا سعداء الدارين بحرمة سيد الثقلين صلى الله عليه وسلم

«Уа, Алла Тағалам, бізді адамзат пен жындардың мырзасы пайғамбарымыздың құрметіне екі дүниеде де бақытты ет!» десе, басқа бір жерінде «Ұлы Құранның әрі ардақты елшінің (с.а.у.) құрметіне бізді жамандардың кесірінен сақта!» деп тәуассул жасаған [5].

Хадис ілімінің атақты хафызы, үлкен тәпсір ғұламасы Ибн Кәсир өзінің «әл-Бидая уән-ниһая» атты тарих кітабында: «الطاهرين وآله بمحمد» , «Мұхаммед (с.а.у.) пен оның пәк әулетінің құрметі үшін» деп тәуассул жасаған [6].

Тәуассул жасаған яки тәуассулдың дұрыстығын білдірген ғалымдардың барлығының атын атау мүмкін болмағандықтан, төменде кейбіреулерінің аттарын қысқаша беріп өттік.

1. Хадис саласының мәшһүр хафыз ғалымдарынан:

Әл-Хафыз Әбу Таййб әл-Мәкки: «Елшілердің сұлтаны Мұхаммедтің құрметі үшін» деп тәуассул жасаған (Зәйлут-тақиид, 1/69), Әл-Хафиз Әбул-Махасин ибн Хамза: «Мұстафаның мәртебесі үшін» деп тәуассул жасаған (Зәйл Тәзкиратул-Хуффаз, 1/325), Әл-Хафиз Ибн Әбид-Дуниа: «Пайғамбардың хаққы үшін» деп тәуассул жасаған. (қариуд-дайф, 5/225), Әл-Хафиз Ибн Хажар әл-Асқалани өзінің Сахих әл-Бухариге жазған «Фәтхул-Бари» атты түсіндірмесінің бірқатар жерінде тәуассулдің дұрыстығын білдіретін мәліметтер бар. Жоғарыдағы айтылған хафыздарға қоса, Әл-Хатибул-Бағдади, Әд-Дарими, әл-Бәйһақи, әл-Хәйсами сынды хадис ғалымдарының аттарын атауға болады.

1. Атақты тәпсір ғұламаларынан:

Әс-Сәғалиби: «Рақымның қайнар көзінің (Мұхаммедтің) құрметі үшін» деп тәуассул жасаған. (тәфсирус-Сәғалиби, 4/458), Атақты муфассир әл-Қуртуби: «Мұхаммед және оның отбасының хаққы үшін» деп тәуассул жасаған. (Тәфсирул-Қуртуби, 8/240). Тәуассулдің шариғатқа қайшы емес екенін білдірген тәфсір ғұламаларының қатарына Абдур-Рахман ибн Зайд, Ән-Насафи, Әр-Рази сынды ғалымдардың атын қоса атауға болады.

2. Фиқһ ғалымдарынан:

Ханбали, Шафиғи, Мәлики мәзһабының ғалымдары тәуассулды дұрыстығын білдірген. Тіпті кейбіреуі іс жүзінде жасағандықтары белгілі. Ал ханафи мәзһабынан Әбу Юсуф, әл-Кәмал ибн Һумам, Ибн Абидин, Мулла Алиул-Қари сынды танымал мүжтаһид ғалымдардың есімін атауға болады.

Кісінің қадір-құрметіне тәуассул жасауға болмайды дейтіндер Әбу Ханифаның: «Пәленшенің хаққы үшін деп дұға етуді хош көрмеймін» деген сөзін негізге алып, Әбу Ханифа кісінің құрметіне тәуассул жасауға қарсы шыққан дегенді алға тартып жүр. Алайда Әбу Ханифа кісінің құрметіне жасалатын жалпы тәуассулді емес, «хақысы үшін» деген сөзбен тәуассул жасауды ғана мәкрүһ санаған. «Мәкрүһ» деген үкімнің өзі харамдықты білдірмейтіні белгілі. Әбу Ханифа бұл сөзін кісінің істеген қандай да бір салиқалы ісі үшін Алла Тағала оған сауап беруге мәжбүр деген Мұғтазила ағымының алдын алу үшін «садду зәриға» негізінде айтқан болатын. Ал бірақ Имам Ағзамның «Пәленшенің құрметіне» деп тәуассул жасауға қарсы шыққандығын мәзһабындағы ешбір ғалым жеткізбеген. Керісінше ханафи мәзһабының мұхаддис һәм фақиһ ғалымы Мулла Алиул-Қари «хақысы үшін» деген сөздің уәжіптік мағынасында айтылған жағдайда ғана мәкрүһ болатындығын білдірген. Өйткені уәжіптік немесе мәжбүрлік мағынасында Алла Тағалаға ешкімнің хақысы жоқ. Ал бірақ құрмет мағынасында қолданылған жағдайда, мұның тәуассул түрінен болатындығын айтқан...» [7].

Ал Әбу Ханифаның негізгі шәкірттерінің бірі мүжтаһид Әбу Юсуф «Пайғамбарлардың немесе Қағбаның хаққы (хақысы) үшін» деп дұға жасауға болады деген [8].

4. Атақты тарихшылардан:

Ибнул-Асир, Ташкиберді Зада, Ибн Тағриберди, Низамул-Мулк әт-Туси, әл-Уақиди, Абдур-Рахман ибн Халдун, Хажи Халифа, Әл-Муради сындылардың атын атауға болады.

Тәуассулдің бұл түрінің шариғатқа қайшы еместігін білдіретін кейбір дәлелдер

1. Сахих хадистегі тәуәссулдың бұл түрінің дұрыстығына дәлел мына бір оқиғаға назар аударайық:

اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ وَأَتَوَجَّهُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّكَ مُحَمَّدٍ نَبِيِّ الرَّحْمَةِ إِنِّي تَوَجَّهْتُ بِكَ إِلَى رَبِّي فِي حَاجَتِي هَذِهِ لِتُقْضَى لِيَ اللَّهُمَّ فَشَفِّعْهُ فِيَّ

Бір күні көзі көр бір сахаба пайғамбарымызға келіп: «Уа, Алланың елшісі, менің көзімнің айығуы үшін Алла Тағалаға дұға етсеңіз», – деп өтінді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған: «Қаласаң көзіңнің айығуы үшін дұға етейін. Ал қаласаң сабыр ет! Бұл сен үшін қайырлы», – деді. Сахаба: «Дұға етіңіз», – деді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған дәрет алып, екі рәкат намаз оқығаннан кейін мына дұғаны оқуын бұйырды: «Уа, Алла Тағалам, мен Сенен Сенің рақым пайғамбарың Мұхаммедтің құрметіне сұраймын және оның құрметін шапағат етіп саған бет бұрдым. (Ей, Мұхаммед,) [9] мен сенің құрметіңді тілге тиек етіп мұқтаждығымның өтелуі үшін Раббыма бет бұрдым. Алла Тағалам, оны маған шапағатшы ете гөр!» [10].

Пайғамбарымыздың (с.а.у.) осы айтқандарын орындар-орындамас зағип адамның көзі шайдай ашылған.

Имам Шәукани бұл хадис жайлы былай деді: «Бұл хадистен Алла елшісінің (с.а.у.) құрметін себепкер етіп тәуассул жасауға болатындығын ұғамыз. Сонымен қатар мынандай сенім болуы ләзім: «Тілекте айтылғанды істейтін де, сұралған нәрсені беріп, бермейтін де жалғыз Алла. Алланың қалағаны болады, ал қаламағаны болмайды» [11].

Жоғарыда келтірген хадисті ешбір хадис ғалымы әлсіз деп бағаламаған. Тәуассулді қабылдамайтындар бұл хадисті өздерінің пікіріне сай етіп басқаша жорамалдауға тырысқан. Олар «Пайғамбарыңмен» деген жерге мәтінде жоқ «дұға» сөзін қосып «пайғамбарыңның дұғасы арқылы» деп жорамалдауға тырысқан. Алайда хадисті сөзбе-сөз түсінуге мүмкіншілік бар жерде, ешқандай жорамалға жүгінудің қажеті жоқ. Бұған қоса, жорамалға нақты дәлел ретінде емес, тек жорамал деңгейінде ғана қарауымыз қажет. Хадиске зер салсақ, зағип сахабаның екі рәкат намаз оқығаннан кейін пайғамбарымыздың Жаратқанның алдындағы мәртебесі мен құрметін себепші етіп дұға жасағандығын түсінеміз. Хадистегі: وَأَتَوَجَّهُ أَسْأَلُكَ إِنِّي اللَّهُمَّ مُحَمَّدٍ بِنَبِيِّكَ إِلَيْكَсөйлеміндегі «б» әрпі араб тілінде себепкерлікті білдіреді. Яғни, «Мен сенің пайғамбарыңның Өзіңнің жаныңдағы мәртебесін себепші етіп, Өзіңе бет бұрдым әрі қажетімді Өзіңнен сұраймын» деген мағынаға саяды. Және бұл дұғаны пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін де басқа мұсылмандар қолданса рұқсат, тіпті, мұстахаб. Себебі, пайғамбарымыздың (с.а.у.) бір сахабасына үйреткен қандай да бір дұғасы бізге сахих жолмен жетсе және ол дұғаның тек сол бір сахабаға ғана арналғандығын екендігін білдіретін басқа бір сахих дәлел болмаса, онда ол дұғаны қияметке дейін басқа мұсылмандар да жасай алады.

2. Сахих Бухаридегі Әнастан риуаят етілген мына бір оқиға. Елде жауын-шашын болмай, құрғақшылық жайлаған кездерде Омар ибн Хаттаб Пайғамбарымыздың немере ағасы Аббастың құрметіне Алла Тағаладан былай деп жаңбыр сұраған:

اللَّهُمَّ إِنَّا كُنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِنَبِيِّنَا فَتَسْقِينَا وَإِنَّا نَتَوَسَّلُ إِلَيْكَ بِعَمِّ نَبِيِّنَا فَاسْقِنَا قَالَ فَيُسْقَوْنَ

«Ей, Алла Тағалам, Біз Сенің пайғамбарың Мұхаммедтің құрметіне жаңбыр сұраушы едік. Сен бізге жаңбыр беруші едің. Енді сол пайғамбарыңның немере ағасы Аббастың құрметіне бізге жаңбыр жаудыра гөр!» Осыдан кейін оларға жаңбыр жауатын» [12].

Бұл хадистегі Омардың Пайғамбарымыз (с.а.у.) өмірден қайтқаннан кейін Пайғамарымызбен емес, оның немере ағасы Аббаспен тәууәссул жасағанын желеу етіп тәуассулға қарсы шықан кейбір жандар [13] қайтқан кісімен тәуәссул жасауға болмайды дегенді алға тартады. Себебі, қайтқан кісімен тәуассул жасауға болғанда, Омар Аббаспен емес, Пайғамбарымыздың өзімен жасар еді деген болжамға барған.

Әрине, бұл жорамал ғана, нақты шариғи дәлелге жатпайды. «Усулул-фиқһ» ілімінде: «Бір істі жасамау – шариғатта ол істің тыйылғандығын білдірмейді» – делінген ғылыми қағида бар. Бұл қағида бойынша, Омардың Пайғамбарымыз тұрғанда, Аббаспен тәуассул жасауы – қайтыс болған кісімен тәуассул жасауға болмайды дегенді білдірмейді. Сондай-ақ, Омардың пайғамбарымызбен (с.а.у.) емес, оның немере ағасы Аббаспен тәуассул жасауын әртүрлі түсінуге, жорамалдауға болатыны сөзсіз. Себебі, жоғарыда айтылған тәуассулге қарсы шыққандардың жорамалын қуаттайтын, біріншіден, пайғамбарымыздың (с.а.у.) кісі бақилық болғаннан кейін яки, жалпы тәуассул жасауды тыйған әлсіз де болса ешбір тікелей тыйымы жоқ. Екіншіден, Омар өз аузымен қайтыс болған кісімен тәуассул жасауға болмайтындығын ашып айқын айтқан емес. Үшіншіден, хазірет Омар пайғамбардың немере ағасы Аббаспен тәуассул жасау арқылы пайғамбарымыздан басқа да жандармен тәуассул жасауға болатындығын білдіруі де мүмкін. Төртіншіден, Омардың Аббаспен тәуассул жасауы, оның Алла елшісіне туысқан болғандығы үшін. Яғни, бұл тәуассул бір қырынан Алла елшісімен жасалған тәуассулға жатады. Бесіншіден, Омардың Аббаспен тәуассул етіп жаңбыр сұрауының себебін Ибн Абдил-Барр өзінің «әл-Истиъаб» атты еңбегінде былай деп түсіндіреді: «Рәмада кезінде Омардың заманында қатты құрғақшылық болды. Бұл һижри он жетінші жыл еді. Каъб: «Уа, мүміндердің басшысы! Исрайл ұрпақтары мұндай жағдайға тап болғанда, пайғамбарлардың ең жақын туысқандарының құрметіне жаңбыр сұраушы еді»,-деді. Омар: «Мынау Алла елшісінің немере ағасы, әкесінің бауыры, Һәшім ұрпақтарының мырзасы Аббас тұр ғой» деп, оған барып жағдайды айтты» [14].

Тағы бір айта кететін жайт тәуассулға қарсы шыққандардың айтқанындай, Омар тек Аббасты шақырып алып жаңбыр жаууы үшін дұға жасатумен ғана шектелмеген. Өзі де Аббастың құрметі үшін жаңбыр сұраған. Себебі, Омар өзінің жоғарыдағы дұға мәтінінде: «Пайғамбарымыздың дұғасымен тәуассул жасаушы едік, енді оның немере ағасы Аббастың дұғасымен тәуассул жасаймыз» деп, дұға сөзін қосып айтпаған. Сондықтан «дұға» сөзін қосу – бұл жорамалға саналады. Ал сөзді тура түсінуге мүмкіншілік бар жерде жорамал негіз емес.

Алтыншыдан, өлген кісіге тәуәссул етуге болмайды дейтіндей, оның көзі тірісіндегі Алла алдындағы қадір-қасиеті мен құрмет-мәртебесі ол кісінің бақилық болуымен бірге қоса жойылып кетпейді ғой. Яғни, ол тақуа жанның көзі тірісіндегі Ұлы Жаратушы алдындағы құрметі дүние салғаннан кейін де жалғаса береді. Жетіншіден, өлі адаммен тәуәссул етуге болмайды дейтіндей біз өз мұқтаждығымызды өлген адамнан сұрап тұрған жоқпыз. Тек оның өлмейтін, өшпейтін Алла алдындағы мәртебесін шапағатшы етіп: «Алла Тағалам, пәленше құлыңның Сенің алдындағы ерекше құрметі мен мәртебесі үшін менің дұғаларымды қабыл ал» деп дұға етудеміз. Қысқасы, тілегімізді қабыл алушы әрі оны орындаушы құдіреті шексіз Алла Тағала болғандықтан, тәуәссул етілген адамның тірі болып-болмауының еш айырмашылығы жоқ.

3. Әбу Сағид әл-Худридан риуаят етілген басқа бір хадисте Пайғамбарымыз (с.а.у):

مَنْ خَرَجَ مِنْ بَيْتِهِ إِلَى الصَّلَاةِ فَقَالَ اللَّهُمَّ إِنِّي أَسْأَلُكَ بِحَقِّ السَّائِلِينَ عَلَيْكَ وَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مَمْشَايَ هَذَا فَإِنِّي لَمْ أَخْرُجْ أَشَرًا وَلَا بَطَرًا وَلَا رِيَاءً وَلَا سُمْعَةً وَخَرَجْتُ اتِّقَاءَ سُخْطِكَ وَابْتِغَاءَ مَرْضَاتِكَ فَأَسْأَلُكَ أَنْ تُعِيذَنِي مِنْ النَّارِ وَأَنْ تَغْفِرَ لِي ذُنُوبِي إِنَّهُ لَا يَغْفِرُ الذُّنُوبَ إِلَّا أَنْتَ أَقْبَلَ الله عَلَيْهِ بِوَجْهِهِ وَاسْتَغْفَرَ لَهُ سَبْعُونَ أَلْفِ مَلَكٍ

Кімде кім намазға шығарда: «Алла Тағалам, барша тілеушілер мен мешітке қарай жүргендердің хақысы үшін өзіңнен сұраймын. Шын мәнінде, мен нығметтеріңе күпірлік етіп, паңдану үшін яки істеген амалымды өзгеге көрсету үшін немесе мақтанып айту үшін (үйден мешітке) шыққан жоқпын. Мен тек Сенің ашуыңнан сақтанып, разылығыңды іздеу үшін шықтым. Өзіңнен мені оттан құтқарып, күнәларымды кешіруді тілеймін. Шын мәнінде күнәларымды сенен басқа ешкім кешіре алмас» – деп айтса, намазын бітіргенге дейін Алла Тағала ол құл үшін кешірім телейтін жетпіс мың періштені жібереді әрі Өзі де оған разылығымен қарайды», – деген. Жоғарыдағы хадистен Алла Тағаладан барша тілеушілер мен мешітке қарай жүрушілердің хаққы үшін деп сұраудың шариғатқа қайшы емес екенін аңғаруға болады [15].

Тәбәрік те тәуассулдың бір түрі

حَدَّثَنَا عَبْدُ الْحَمِيدِ بن جَعْفَر، عَنْ أَبِيهِ، أَنَّ خَالِدَ بن الْوَلِيدِ فَقَدَ قَلَنْسُوَةً لَهُ يَوْمَ الْيَرْمُوكِ ، فَقَالَ: اطْلُبُوهَا فَلَمْ يَجِدُوها ، فَقَالَ: اطْلُبُوهَا ، فَوَجَدُوهَا فَإِذَا هِي قَلَنْسُوَةٌ خَلَقَةٌ ، فَقَالَ خَالِدٌ : اعْتَمَرَ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَحَلَقَ رَأْسَهُ ، فَابْتَدَرَ النَّاسُ جَوَانِبَ شَعْرِهِ ، فَسَبَقْتُهُمْ إِلَى نَاصِيَتِهِ فَجَعَلْتُهَا فِي هَذِهِ الْقَلَنْسُوَةِ ، فَلَمْ أَشْهَدْ قِتَالا وَهِيَ مَعِي إِلا رُزِقْتُ النَّصْرَ.

Абдул-Хамид ибн Жағфар әкесінен риуаят етті. Халид ибн Уәлид «Ярмук» соғысында басындағы сәлдесін жоғалтып алды. «Іздеңдер» деп сұраған еді, жанындағылар оны таба алмады. Сосын қайтадан «Іздеңдер» деді. Жанындағылар сәлдені тауып алған кезде ескі сәлде екенін байқады. Сонда Халид ибн Уәлид былай деді: «Алла елшісі (с.а.у.) умра жасаған кезде шашын алдырып еді. Сахабалар самайының шашын алуға ұмтылды. Мен олардан бұрын маңдайының шашын алып үлгердім де, осы сәлдемнің ішіне қойып қойдым. Осы шаш жанымда болған барлық соғыста Алла Тағала маған тек жеңіс сыйлады» [16]. Риуаятты мәшһүр хадис ғалымы Али ибн Әби Бәкір әл-Һәйсами сахих деп бағалаған [17].

...فَقَالَتْ (اسماء بنب ابي بكر) هَذِهِ جُبَّةُ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَخْرَجَتْ إِلَيَّ جُبَّةَ طَيَالِسَةٍ كِسْرَوَانِيَّةٍ لَهَا لِبْنَةُ دِيبَاجٍ وَفَرْجَيْهَا مَكْفُوفَيْنِ بِالدِّيبَاجِ فَقَالَتْ هَذِهِ كَانَتْ عِنْدَ عَائِشَةَ حَتَّى قُبِضَتْ فَلَمَّا قُبِضَتْ قَبَضْتُهَا وَكَانَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَلْبَسُهَا فَنَحْنُ نَغْسِلُهَا لِلْمَرْضَى يُسْتَشْفَى بِهَا

Маған Әсма (р.а.) жібек жамауы бар әрі шеттері жібекпен бүрілген кисралық тайалиса бір шапанды шығарып: «Бұл – пайғамбарымыздың шапаны», – деді. Бұл шапан Айшада (р.а.) болатын. Айша (р.а.) қайтыс болған кезде мен алдым. Пайғамбарымыз (с.а.у.) осы шапанды киетін еді. Міне сондықтан біз қазір бұл шапанды ауру адамдарымыз үшін жуып, сол (шапан) арқылы Алла Тағаладан шипа тілейміз деді [18]. Имам ән-Нәуауий бұл хадисті түсіндіру барысында: «Бұл хадис салиқалы кісілердің киімдерімен және басқа да артында қалған нәрселерімен тәбәрік жасауға болатындығына дәлел», – деді [19].

Тәуассул бір нәрсені себепкер ету дедік. Олай болса, тәбәрік те тәуассулдің бір түрі. Олай дейтініміз, тәбәрік бір нәрсе арқылы береке тілеу, құт күту деген мағынаны білдіреді. Пайғамбарымыздың шаш-сақалын себепкер етіп жаратқаннан жеңіс тілеу, яки, ауруға шипа тілеу немесе шапанын себепкер етіп ауруларға дауа сұрау сахабаларымыздың заманында бар болатын. Ал енді Пайғамбарымыздың (с.а.у.) артында қалған шапаны мен сақал-шашын себепкер етіп тілек тілеуді дұрыс санап, әз елші Хақ Тағала сүйіктісінің (с.а.у.) өзін, яғни жаны мен тәнін, рухани деңгейін себепкер етіп тілек тілеуге қарсы шығудың қайшылық туғызары сөзсіз. Олай болса, жоғарыдағы әл-Бухари мен Муслимдегі тәбәріктің дұрыстығын білдіретін сахих хадистер де тәуассулдің бар екенін басқа бір қырынан дәлелдейді.

Ақыретте шапағат ету де тәуассулдің бір түрі

«Шапағат» сөзінің тілдегі мағынасы: бір адамның қатесінің кешірілуі үшін себепкер болу, бір адамнан үшінші бір тұлға үшін жақсылық жасауын өтіну дегенге саяды. Құранда: «Ол күні Рахманның шапағат етуге рұқсат етіп, сөзінін риза болғандардан басқаларының шапағаты пайда бермейді» [20]-делінеді. Бірқатар сахих хадистерде пайғамбарымыздың үмметінің ішіндегі кейбір күнәһар пенделерге Алла Тағаланың рұқсатымен шапағат ететіндігі білдірілген. Ал енді ақыреттегі ең ауыр есеп күні Алла мен құлдың арасында себепкер болу рұқсат етілсе, қисын тұрғысынан мына дүниеде кейбір салиқалы да тақуа кісілердің құрметіне дұға жасау неліктен болмасын? Екеуінің арасында негіз тұрғысынан қандай айырмашылық бар? Шапағатты да дұғаны да қабыл алып, алмайтын да Алланың өзі емес пе?

Қорытынды:

Тәуәссулге «Аллаға серік қосу» деп те қарайтындар кездесіп жатады. Алайда тақуа адамның құрметіне Ұлы Жаратушыдан мұқтаждығыңды сұраудың Аллаға серік қосумен ешқандай байланысы жоқ. Себебі, тәуәссулда сұралатын нәрсе басқадан емес, тек Алладан сұралады, оған қоса сұралған нәрсені беруші себепкер етілген адам емес, Алла Тағаланың жалғыз өзі. Әлжуаз адамның біреудің мұқтаждығын өтей алмайтындығы айтпаса да түсінікті.

Кез-келген адам ешкімнің себепкерлігін қолданбас-тан қалаған нәрсесін Алладан тікелей сұрауына болады. Яғни, тәуассул ету парыз яки дұғаның қабыл болуының бірден бір шарты емес.

Алла Тағала «Ғафир» сүресінде: «Маған дұға етіңдер! Дұғаларыңа жауап беремін» десе, «Фатиха» сүресіндегі «Сенен ғана жәрдем тілейміз» деген аят арқылы құлдарының тек қана Өзінен жәрдем тілеуін үйреткен. Пайғамбарымыз (с.а.у.) Абдуллаһ ибн Аббасқа: «...Бір нәрсе сұрайтын болсаң, тек қана Алладан сұра. Жәрдем сұрайтын болсаң да тек қана Жаратқаннан сұра» [21] деп насихат еткен.

Тәуәссул арқылы дұға еткен жандар жоғарыдағы аяттар мен хадистерде айтылған жалғыз Алла Тағаладан ғана жәрдем тілеу керектігіне қайшы іс жасамауда. Себебі, тәууәссулде сұралатын нәрсе тікелей Алла Тағаладан сұралуда. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) әз сахабалары Мәдинада құрғақшылық болған кездерде жаңбыр жаууы үшін Пайғамбарымыздан Алла Тағалаға дұға оқуын өтінетінін жоғарыда келтірген болатынбыз. Пайғамбарымыз (с.а.у.) олардың өтінішін жерге тастамай дұға ететін, артынша нөсерлетіп жаңбыр жауатын. Иә, сахабалардың жаңбырдың жаууы үшін Алланың сүйікті құлы Мұхаммед пайғамбарымыздың дұға етуін өтінулері де – тәуәссулға жатады. Және тек қана Алла Тағаладан тілеу керек деген қағидаға да қайшы емес.

Демек, кейбір адамдардың Алла жанындағы мәртебелері мен дәрежелері дұғаның қабыл болуына себеп болғандықтан сахабалар осылай істеген. Сахабалардың бұл ісін ешкім Аллаға серік қосу деп қараламаған.

Кейбір адамдардың тәуәссулға қарсы шығулары – олардың Ұлы Жаратушыға серік қосып алмау үшін жасаған аса сақтықтарынан туындаған. Бұған қоса, кейбір адамдардың тәуәссул жасаудағы шариғи өлшемдерді сақтай алмай шектен шығып, Алладан емес, тікелей басқадан сұрап, серік қосулары олардың исламдағы тәуәссулді жоққа шығаруларына себеп болған. Бірақ жоғарыда айтылған хадистер мен сахабалардың жасаған істерінен тәуәссулдың Аллаға серік қосу еместігін түсінеміз. Ал астамшылдық жасап, шариғаттан шылыс кеткендерге дұрыс тәуассулдің шарттарын түсіндіруіміз ләзім.

Тәуәссулді жоққа шығаратын кейбір жандар «Зүмәр» сүресіндегі мүшріктердің «Біз оларға (пұттарға) тек бізді Аллаға жақындатулары үшін ғана ғибадат етеміз» деп айтатындықтарын дәлел көрсетіп, тәуәссул де Аллаға жақындау үшін жасалатын болғандықтан, ол да Аллаға серік қосу болып саналады деуде. Алайда аятта қолданылған сөздерге үңілсек, оның тәуәссулмен ешқандай байланысының жоқ екенін аңғарамыз. Аятта мүшріктердің Аллаға жақындау үшін пұттарға тікелей табынып, ғибадат ететіндіктері баяндалған. Яғни, пұттардың ризалығы үшін құрбан шалып, олардың алдында тағзым ететіндіктері білдірілген. Ал шариғаттағы рұқсат етілген тәуәссулде салиқалы адамға ешқандай табыну да, оған құлшылық ұрып ғибадат жасау да жоқ. Бар болғаны, оның Алла алдындағы құрметі мен мәртебесін шапағатшы етіп Ұлы Жаратушыдан қалағаныңды тілеу ғана. Сондықтан Құрандағы мүшріктерге қаратылып айтылған аятты бір Жаратушыға иман етіп, көмек пен жәрдемді тек сол бір Алла Тағаладан күткен мұсылман жандарға қолдану мүлдем дұрыс емес.

Біз бұл жерде сұрақ қоюшының сауалына жа-уап ретінде тәуәссулдің дініміздегі орнын түсіндіруге тырыстық. Әйтпесе, тілек-мінәжаттарымызда тәуәссул жасау парыз яки, қабыл болуының бірден-бір шарты демедік. Қалаған адам тәуәссулсіз тікелей тілек, мінәжатын атқара алады.

Тағы бір ескерте кететін жайт, тәуәссулді Алла Тағалаға серік қосуға апарар жол ретінде қарайтын ғалымдар да кездеседі. Әрине, қазіргі таңда осындай тармақ мәселелерді алға тартып, тәуәссулді мойындамайтын адамдар мен оны қабылдайтын адамдардың бір-біріне ала көзбен қарап, қызыл кеңірдек болуы әсте дұрыс емес. Тәуассулді тармақ мәселеге жатқызып отырмыз. Себебі тәуассул ақида мәселесіне емес, дұға жасаудың бір түрі болғандықтан, фиқһ мәселесіне жатады. Себебі, бұл жерде сұралатын нәрсе Алла Тағаладан тікелей сұралып тұрғандықтан тәуассул сенім мәселесіне кірмейді. Тіпті, бұл жайлы салиқалы кісінің құрметімен тәуассул жасауды қабылдамайтын Насурддин Әлбани де «Тахауи» ақидасының кіріспе сөзінде тәуассулдің ақида мәселесіне жатпайтындығын, оның тікелей фиқһ мәселесі екендігін айтқан. Ал Мұхаммед ибн Абдулуәһһаб болса, өзінің пәтуалар жинағының 68-69 беттерінде (Мәжмуғату фатауа) тәуассул жайлы сөз қозғап, оның ақида мәселесі емес, фиқһ мәселесі екенін әрі ғұламалар арасында үлкен тартысқа ие тақырып екенін айтады. Әрі тәуассул жасаудың көпшілік ғұламалар бойынша харам емес, мәкрүһ екенін білдіреді де егер біреу тәуассул жасап жатса, оны «инкар» ете алмаймыз деген [22]. «Инкар» ете алмаймыз дегені – тәуассул жасаған адамға сенікі дұрыс емес, адасып жүрсің дегендей сөздермен қарсы шығалмаймыз дегені. Мұхаммед ибн Абдулуәһһабтың тәуассулге байланысты ұстанымы мынау:

«Жаратылғандардан жәрдем тіленбейді» деген сөздеріне қарамастан кейбір ғалымдардың жаңбыр дұғасына байланысты түсіндірме берген кезде «Салиқалы құлдардың құрметіне тәуассул жасаудың сөкеттігі жоқ» деулері әрі Ахмад ибн Ханбалдың «Пайғамбарымызбен (с.а.у.) тәуассул жасаудың ағаттығы жоқ» деген сөздері жайлы Мұхаммед ибн Абдилуаһһабтан адамдар сұраған еді. Ол бұл сұраққа былай деп жауап берген:

«Екеуінің (жаратылғаннан жәрдем тілеу мен тәуассул жасаудың) арасындағы айырмашылық өте анық. Мұның біз қозғап отырған тақырыппен мүлде қатысы жоқ. Кейбір ғалымдардың салиқалы құлдармен тәуассул жасауға, ал бағзыларының тек пайғамбарымызбен ғана тәуассул жасауға рұқсат берулері және көпшілік ғалымдардың тәуассулды мәкрүһ санаулары, бұлардың бәрі фиқһ іліміне қатысты болғандықтан, тақырыбымыздан тыс болмақ. Біздің таңдауымыз көпшілік ғұламалардың мәкрүһ деген көзқарасы болса да [23], тәуассул жасаған адамға қарсы шыға алмаймыз. Себебі, ижтиһади мәселелерде қарсы шығу дұрыс емес.

Ал біздің қарсы шыққан нәрсеміз ол – жаратылғанға (адамға) Аллаға етілетін дұғадан да артық түрде жалбарыну. Шейх Абдулқадир немесе басқа біреудің қабіріне ба-рып, қиыншылықтарынан құтылып, тілектерінің орындалуын жалбарына отырып олардың жанында (тікелей солардан) сұрау. Бұл жерде қане бір Алладан ғана сұрап, Алламен қоса басқа біреуге дұға етпеу? Біздің айтып отырған тақырыбымыз қайда, бұл қайда? Бірақ Алладан ғана сұрап дұға еткен жан: «Уа, Алла Тағалам! Мен сенен пайғамбарың яки әнбиелеріңнің немесе салиқалы құл-дарыңның құрметіне (мынаны, мынаны) сұраймын» деп тілек тілесе, тек Алладан ғана сұрағаннан кейін белгілі бір қабірдің немесе басқаға арнайы барып, оның басында бұлай дұға еткен болса да, бұл біздің көтеріп отырған тақырыбымызға қатысы жоқ (жоғарыдағы қарсы шықан нәрсемізге жатпайды)».

Ибн Тәймия «Пәтуалар жинағы» атты кітабында салиқалы адамның құрметін себепкер етіп тәуассул жа-сауды қабылдамағанымен, тәуассул жасаған адамның кәпір яки мүшрік болмайтындығын айта келе: «Өйткені бұл мәселенің өзі де анық емес әрі дәлелдері де айқын емес....» деген. Яғни дәлелдер нақты болмағандықтан әртүрлі түсінуге болатын тартысты мәселелерге жатады дегені. Тіпті, Ибн Тәймия: «Мұндай мәселелерде белгілі бір кісіні кәпір деген адамның өзі қатты жазалануға лайық» деген [24].

Суфиянус-Сәури былай деген: «Ғұламалар арасында тартысты мәселеде әлдебір кісі сенің таңдаған көзқарасыңа қайшы пікірмен амал етіп жатқанын көрсең, онда оны ол істен тыйма!» [25].

Ендеше, мұндай талас туғызар тармақ мәселелерде бір-бірімізге түсіністікпен қарап, мұсылман үмбетін бірлікке шақыруымыз керек. Себебі, ислам ғұламалары мұндай тармақ мәселелерде: «Шариғатта тартысы жоқ – ортақ пікірдегі мәселелерде бір-бірімізге көмектесеміз, ал әртүрлі пікірге ие тартысты мәселелерде бір-бірімізге кешіріммен қараймыз» [26] деген қағиданы ұстанған.

Иә, шынтуайтында, бүгінгі мұсылмандар мұндай тармақ мәселелерді бір-біріне дәлелдеп, дауласу емес, араларындағы бірлікті күшейтуге анағұрлым мұқтаж.

Бұл жерде айтылған шариғат өлшемдері мен талаптарына сай тәуәссулге байланысты келтірілген дәлелдерді қазіргі таңда «халықты емдейміз» деп алаяқтықпен айналысып жүрген кейбір топтар өздерінің қате істеріне айғақ ретінде қолдана алмайды. Себебі, шариғаттың өлшемдерін аяққа таптап, түрлі мүрде, бейіттердің басына барып мұң-мұқтаждықтарын Алладан емес, сол бейітте жатқан адамдардан тікелей сұрап, серік қосудың бұл жерде айтылған тәуәссулмен ешқандай байланысын жоқ екенін ескерте кетейік.

[1] «әл-Ағраф» сүресі, 80-аят.

[2] «Ниса» сүресі, 64-аят.

[3] Бухари, Китабул-әнбия, Муслим, Китабур-риқақ.

[4] Мухиддин ән-Науауий, әл-Мәжмууғ, 8-том, 202 бет. «Дәрул-фикр» баспасы, Бәйрут, 1997 ж. Әл-Әзкаар, 307-бет. «Дәрул-фикр баспасы, Бәйрут.

[5] Шиһабуддин Махмуд Әлуси, Рухул-Мағани, 14-том, 262-бет.

[6] Исмағил ибн Омар ибн Кәсир, әл-Бидая уән-ниһая, 13-том, 192- бет. Мәктабутул-мағариф, Бәйрут.

[7] Нұруддин Али ибн Мұхаммед ибн Сұлтан Мұлла Алиюл-Қари, Фатху Бабил-ъиная, 3-том, 185-бет. «Даруд-диаа» баспасы, Мысыр, 2008 ж.

[8] Рашид Рида, Тәфсирул-Мәнар, 11 том, 372-373-бет.

[9] Басқа риуаяттарда «Ей, Мұхаммед» деп нақты көрсетілген.

[10] Әт-Тирмизи. Және қараңыз: әс-Сунанунл-Кубра лин-Нәсааи, 6-том, 169-бет. әл-Мустадрак а’лас-сахихайн. Бәйһақи, Дәләилун-нубууа. Хадис ғалымы Хаким бұл хадисті Бухари мен Муслимнің шартына сай сахих хадис деді. (Мұхаммед Абдул-Ғани Ибраһим Халил, Саддулфажуа уәссулма байналихути уәл-умма. 42бет. Сауд Арабия, Әл-Мадинатулмунаууара.) Насруддин Әл-Бани бұл хадисті «сахих» деп бағалады.

[11] Мұхаммед ибн Али ибн Мұхаммед әш-Шәукани, Тұхфатуз-зәкирин, 1-том, 212-бет. «Дәрул-қалам» баспасы, Бәйрут, 1984 ж.

[12] Ахмад ибну Али ибни Хажарил-Асқалани, Фатхул-Бәри ли шархил-Бухари, Китабулистисқа, 3-том, 182-бет. Дәрул-Фикр, Бәйрут. 2000 ж.

[13] Ибн Тәймия және ізбасарларын айтуға болады. Шынтуайтында Ибн Тәймияға дейін яғни, 8-ші һижри (13-14) ғасырға дейін: «Тірі адаммен тәуассул жасауға болады, ал, қайтыс болғаннан кейін болмайды» -, деп тәуәссулді ешбір ғалым бұлай бөліп қарамаған. (Рамадан әл-Бути, әс-Сәлафия мархалатун заманиятун мубәракатун лә мәзһабун исламййун, 155-бет. «Дарул-фикр» баспасы, Димашқ, 2006 ж.

[14] Мұхаммед Зәһид әл-Кәусари, Мақалатул-Кәусари, 341-бет. «әл-Мәктабутут-тәуфиқия» баспасы, Каир қаласы.

[15] Бұл хадисті әл-Хафиз Ибн Хажар Асқалани, әл-Хафыз әл-Ирақи, әл-Хафиз әл-Бағауи, әл-Хафиз әд-Димиати сынды хадис ғалымдары «сахих» деп бағалаған.

[16] Сулеймен ибн Ахмад ибн Аюуб әл-Қасим әт-Табарани, Муғжамул-Кәбир, 4-том, 104 бет. «Макатабуз-Зәһра» баспасы, 2-басылым, Маусил, 1987 ж. Қосымша қараңыз: әл-Мустадрак алас-сахихайн лил-Хаким.

[17] Али ибн Әби Бәкр әл-Һәйсами, Мажмаъуз-зауайд уа манбаъул-фауайд, 9-том, 349-бет. «Дарул-Раййан» баспасы, Каир, 1986 ж.

[18] Әл-имам Мухиддин ән-Науауий, Шарх Сахихи Муслим – әл-Минһаж, 14-том, 268-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут, 2007ж.

[19] А.а.е.

[20] «Таха» сүресі, 109-аят.

[21] Мухаммад ибн Абдиллаһ Әбу Абдиллаһ әл-Хаким ән-Найсубури (321-405 ж), әл-Мустадрак алас-сахихайн, 3-том, 624-бет. «Дарул-кутубил-илмия» баспасы, Бәйрут, 1-ші басылым. 1990 ж.

[22] Юсуф әл-Қардауи, фусулун фил-ақидати байнас-сәлафи уәл-халаф, 265-бет. «Мәктабату уәһба» баспасы, Каир қаласы, 2006ж.

[23] Мұхаммед ибн Абдилуаһһабтың «тәуассул – көпшілік ғұламалар бойынша «мәкрүһ»» деген пікіріне келіспейміз.

[24] Мәжмууғу фатаауа Ибн Тәймия, 1-том.

[25] Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 2337-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж.

[26] Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 2337-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж. Және қараңыз, Юсуф әл-Қардауи, Фатауа Муғасира, 2-том, 141-бет, «әл-Мактабул-ислами» баспасы, 2000ж.

Сопылық (тасаууф)– мұсылманның Жаратқанға деген иманын амалмен күшейтетін, әрбір ісін Алланың өзін көріп тұрғанын сезіне отырып жасауға баулитын, жүрегіне Аллаға уә һәм Оның елшісіне деген ерекше махаббатты оятып, күллі адамзатқа, тіпті жалпы жаратылысқа деген мейірімі мен жанашырлығын тереңдететін тәрбие мектебі.

Сопылық – адам рухын нәпсі үстемдігінен құтқарып, өзінің «мендігін» ұмыттырып, Жаратқанның қалауына толықтай бойұсынуға тәрбиелейтін үздіксіз күрес майданы.
Сопылық жол – иман ақиқатына жетуді мақсат еткен ұзақ та қиын жолаушылық.
Сопылық – кісінің көкірек сарайын мансапқорлық пен атаққұлдық, дүниеқұмарлық пен рияшылдық, өзімшілдік пен тәкаппарлық, көрсеқызарлық пен қызғаныш секілді рухани дерттен емдеп, жүрегін Алладан басқа барлық нәрседен тазартып, шынайы ықыласқа жетелейтін, тұла бойын барша жаман қылықтардан арылтып, көркем қасиеттермен безендіретін тәрбие ошағы һәм рухани емхана.

Салеметсиз бе?! Мен 17 жастамын. Мен ата-анама карсы сойледим,УБТ тапсырарда 2 тауипке бардым,14 жасымда зина истедим. ол кезде куна жасадым деп мулде кайгырмадым. казир катты ойланып журмин. ауырамын. мен окинем.кип-кишкентай болып алып каншама куна истер истеппин. енди не истесем болады? кулшылык етип кунамнан толык арыла алам ба? алде кеширилмей ма? жане мен оте сабырсызбын, минезим нашар.адамдармен коп урысам. будан калай кутылсам болады?

Құрметті Айжан ханым! –Жиренішті тірліктерден және жаман әдеттерден арылу тек қана екі оттың бірімен: яғни бұл фәниде біліп білмей істеген қателігіне іштей шын жүректен өкініп Аллаға жалбарыну мен немесе ақыреттегі тозақ отымен ғана болады . Сондықтан ақырет азабынан құтылуды ойлаған әрбір адам бұл дүниеде тәубе еткені абзал.

Алла тағала Құран кәрімде: «Әй мүміндердер түгел Аллаға тәубе етіңдер мүкін құтыларсыңдар» (Нұр сүресі, 31-аят)

Алғашқы тәубе алғашқы пайғамбар хазреті Адамнан (а.с) басталған. Ол тәубесінде: «Ей, раббымыз Біз өзімізге зұлымдық жасадық. Егер бізді кешіріп бізді аямасаң әлбетте зиянға қалушылардан боламыз» деп жалбарынған ( Ағраф сүресі, 23 аят.)

Хасан риуаят еткен хадис қудсиде Алла тағала Адамның (ғ. с) тәубесін қабыл еткен уақытта тіпті періштелер де қуанып Адамға (ғ. с) сүйінші айтып құттықтады Жәбраил (ғ. с) мен Микәил (ғ. с) Адамға (ғ. с) келіп Әй адам сүйінші Алла тағала тәубеңді қабыл етті деді. Адам (ғ.с) «Әй, Жәбрәил осы тәубеден кейін сұрақ-жауап болса ақыретте менің жайым қай жерде болады» деп сұрады. Алла тағала уахи етіп «Ей, Адам Сенің ұрпағыңа сынақ ауыртпалығын бердім. Ал осы тауқыметтерден өте алмағандарға тәубені бердім. Кімде кім кешірім сұраса сарандық жасамаймын. Себебі мен оларға жақынмын әрі дұғаларын қабыл етушімін. Ей, Адам қиамет күні тәубе етушілерді қабіріннен сүйенішті жәнеде дұғаларын қабыл етіп тұрғызамын» деген .

Аллаһ тағала Құран Кәрімде: «Әй, иман келтіргендер! Аллаға шынайы тәубе етіңдер. Раббыларың жамандықтарыңды жойып, астарынан өзендер ағатын жұмақтарға кіргізуі үміт етіледі»-дейді. Міне осылайша Аллаһ тағала біздерді тәубе еттім деп жай ғана сөзбен емес іс жүзінде шынайы тәубе етуге шақырады.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.ғ.с) былай деп бұйырған :

«Ей,адамдар! Аллаға тәубе етіп ,Одан кешірім тілеңдер! Өйткені, мен Оған күнде жүз мәрте тәубе қыламын».

– Құран Кәрімде Алла тағала пайғамбарымызға (с.ғ.с.): «Шын мәнінде сен ұлы мінезге иесің(Қалам сүресі, 4-аят)» және «...Егер тұрпайы, қатал жүректі болсаң еді, әрине олар маңайыңнан тарқап кетер еді...(ӘлиҒимрансүресі, 159-аят)», – депәміреткен.

Алла елшісі (с.ғ.с.) өзінің пайғамбарлық міндетінің бірі ретінде: «Расында мен көркем мінездерді кемеліне жеткізу үшін жіберілдім»,– деген.

Демек, адам баласының мінезін түзеуге, дұрыс жолға бағыттауға болады. Кез келген мінездің жақсы және жаман жағы болады. Мәселен, батырлық жақсы адам бойында болса ерлік, жаман адам бойында болса жауыздыққа айналады.

Адамның көркем жүзі оның сыртқы сұлулығын көрсетсе, мінез-құлық оның жан сарайының әдемілігін білдіреді. Көркем мінезді қалыптастырушы төрт қасиет бар. Осы төртеуі теңесіп һәм үйлесім тапса, көркем мінез пайда болады. Олар: білім, ашу, құмарлық және осы үшеуінің арасындағы әділдік, теңдік қасиеті.

Білім – сөздегі шындық пен өтірікті, сенімдегі ақиқат пен жалғанды, іс-әрекетте көркем мен ұсқынсыздықты ажыратушы қасиет. Мұндай білім нәтижесі даналық, ал даналық көркем мінездің тамыры. Сол секілді, қалған үшеуінің де ақыл мен шариғат аясында, рұқсат пен тыйымның орта тұсын табу қажет.

Ақыл – насихат етуші және жол сілтеуші, әділдік – ақылдың нұсқауын орындаушы. Ал, ашу аңға салар ит сияқты. Ол тәрбиелеуді қажет етеді. Құмарлық болса кезде адам ырқына көнетін, ал кейде асау боп жүген шайнайтын ат тәрізді.

Нақыл сөзде: «Ашу шақырарлық жағдайда ашуланбаған – есек, ризалық танытар жағдайға риза болмаған - шайтан» деп айтылғандай, ашу мен құмарлық та қажет қасиеттер. Тек оларды шариғат шеңберінде қолдана білуді үйренген жөн.

Ал, көркем мінез-құлық мына төртеуінен бастау алады: даналық, батылдық, пәктік және әділдік(Ихия улум әд-дин, 3-том, 73-79 беттер).

Пайғамбарымыздан (с.ғ.с.): «Уа, Алла Елшісі! Қай мұсылманның иманы мықты?»– деп сұрағанда, ол кісі: «Мінез-құлығы ең жақсысы(Әбу Дауд, Термизи, Әбу Дауд, Термизи, Насаи)»,– деп жауап қайырған.

Әбу Зарр (р.а.) риуаяты: Бір кісі Алла елшісіне (с.ғ.с.) келіп:-Маған насихат айтыңыз,-деді. Сонда пайғамбар (с.ғ.с.):-Қайда жүрсең де Алла тағаладан қорық,-деді.

-Тағы айта түсіңіз.

-Күнә-жаман іс істеп қойсаң, артынша жақсылық жаса.

-Тағы айта түсіңіз.

-Адамдармен жақсы мінезді боп мәміле жаса(Термизи),-деді.

Әнас бин Малик (р.а.): «Пенде көркем мінезбен жәннат төріне шығады. Тіпті, көп құлшылық етпеген болса да. Ал, пенде жаман мінезбен тозақ түбіне түседі, тіпті көп құлшылық еткен болса да»,–деп айтқан.

Хасан Басри: «Кімнің мінезі жаман болса, ол әуелі өзін азаптайды»,-дейді.

Абдулла бин Мүбәрак мінезі жаман біреумен сапарда жолдас болады. Әлгі бар жаман мінезін көрсетеді. Ал, ғалым оған сабыр етіп, тіпті кейбірін байқамағандай болады. Екеуі қош айтысқан кезде Ибн Мүбәрак көзіне жас алып жанындағыларға: «Оған жаным ашып тұр. Менің онымен сапарластығым бітті, ал жаман мінезі одан бір елі ажырамайды»,-деген екен.

Мінезді түзеу үшін тағы дұға да жасап тұрған дұрыс. Осыған қатысты пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) айтқан дұғалары бар:

1.«Аллаһуммә хассантә холқи фә хәссин хулуқи» (мағынасы: Аллаһым! Менің бейнемді көркем еттің, мінез-құлқымды да көркем ете гөр);

2.«Аллоһуммә инни әсәлукә әс-сиххатә уәл-ъафиятә уә хуснәл-хулуқ» (мағынасы: Аллаһым! Сенен денсаулық, амандық және көркем мінез сұраймын);

3.«Аллоһуммә иһдини ли әхсәнил ахләқ лә иаһди ли-әхсаниһә иллә әнтә уәсриф ъанни саииһә лә иасрифу ъанни иллә әнтә» (мағынасы: Аллаһым! Мені ең көркем мінезге жол баста. Ең көркем мінезді тек Сен ғана көрсете аласың. Және жаман мінезді бойымнан алыстат. Жаман мінезді тек Сен ғана адамнан алшақтатасын).

Сіздің бойыңыздағы жаман мінезден арылып, көркем мінезді қалыптастыру үшін осы айтылған кеңестерді орындаңыз, Алла қаласа, иманы кемел саналатын көркем мінезділер сапына енесіз.

Ассалаумаалейкум. меним сурагым сапар намаз жайлы толык малимет?

Уа ғалейкумуссалам! Нұрлан, Ханафи мәзһабы бойынша, «жолаушының төрт ракағат парыз намазын екі ракағатқа қысқартып оқуы – уәжіп(Туһмаз, әл фиқһуль ханафи – 1/313 бет)». Бұған дәлел төмендегі хадис: Сахаба Абдулла бин Аббастың (р.а.) риуаят етуі бойынша, сүйікті Пайғамбарымыз «с.ғ.с.) былай деген: «Алла Пайғамбарларыңның аузымен намазды парыз қылып, «жай кездеріңде төрт ракағат, жолаушы кездеріңде екі ракағат» етіп оқуды бұйырды»(Муслим – 6/687).
Жолаушы мұсылманның намаздарды қысқартып оқуы – Алланың құлдарына деген ерекше сыйы, мейірімділігі және жеңілдігі. Бұл тек төрт ракағаттық парыз намаздарға ғана қатысты. Сондықтан, таң намазы мен ақшам намазының парыздары мен үтір уәжіп намазы қысқартылмайды.

АЛЛАХ РАЗЫ БОЛСЫН СИЗДЕРГЕ!!!!тагы да сурайнын дегеним ал егер Кудай ушин деп ант етсе калай болады?!менде бир китап бар еди Намаз китабы деген сонда купирлик жайлы жазылган,сол купирликте мен окыдым анда отирик созге Кудай ушин шын айтамын деп ант ишу купирликке жатады екен))) Меним досым бар Намаз окитын ата анам сол баланы баска дини агымдарга кирип мени соган тартып жатыр деп ойлап куниге урысады калай айтсам да тусинбиди,олар ушин Намазды тек кана киналган адам,карт адам немесе ауру адам бастауы керек екен,,,)))мен осы жерден тагы да Дарын Мубаров жайлы да корип калдым,мен ол кисинин уагыздарын интернеттан тауып тындадым сол уагыздарды тындаганда оз озимнен козимнен жас шыгып жылайтынмын кейин бизде 9сынып болганнан кейин динтану деген сабак бар сол сабакта бари жазылган ар турли дин жайлы,дини агымдар �! �айлы жазылган,сол китапты оки келе мен Ислам дини туралы коп малиметтер биле бастадым осыган дейин озим билмеген,,сол китапта тозак жайлы да,жаннат жайлы да жазылган екен,,мен ол китапты окымай турып кунине дугаларды ишимнен айтып журдим,калима шахададты да,ораза да устадым,бирак осы жалы катты озгерип Намаз бастадым бирак ата анамды тусине алар емеспин,,,)))) Мен Дарын Мубаровтын уагыздарын али кунге дин тыдаймын,сол дурыс па?!багана осы жерден ол киси жайлы сурак-жауапты коргеннен кейин бир турли ойга батып кеттим,,

Құрметті Ника! Біздің жауабымыз Сізді дүдәмал күйге қалдыруы мүмкін, бірақ ащы болса да шындығы сол Дарын Мубаров теріс ағымның серкесі. Бұны еліміздің ресми құзыретті орган қызметкерлері де және Мүфтият діни қызметкерлері, имамдар да растайды. Діни сауаты шамалы адамдардың алдында Дарын Мубаровтың айтқан уағыздары дұрыс секілді көрінуі әбден мүмкін, бірақ дін ғалымдарының алдында теріс көзқарастары әбден әшкере болған. Ол асыл дінімізді қалқан етіп, өзінің жымысқы ниетін бүркемелеп келе жатқан пітнәшы, яғни, "қой терісін жамылған қасқырдың" нақ өзі.

Ассаламағалейкум уа рахматуллаһи уа баракатуһ! Қазіргі таңда жұмысқа орналасу қиын екені айқын нәрсе. Біраз жұмысқа орналаса алмай жүріп, мамандығым бойынша банкке жұмысқа шақыру алдым. Не қуанарымды, не өкінерімді білмей жүрмін. Менің сұрағым: Банктің негізгі табыс көзі несие пайызынан, ол харам, ал сол банкке қызмет ету, яки онда жұмыс жасау харам болады ма?

Уа ғалейкумуссалам уа рахматуллаһи уа баракатуһ! Нұрлан,иә, Ислам діні адал кәсіп етуді уағыздайды. Дініміздің бұл әмірін ең бірінші болып бұлжытпай орындаған да әу баста пайғамбарлар болды. Риуаяттарға зер салған адамдар бүкіл пайғамбарларымыздың адал кәсіп еткенін түсінеді.

Ақиқатын айтар болсақ, бұл өмірдегі ғылыми жетістіктер мен өркениеттің көш басында Алла Тағаланың пайғамбарлары тұрды. Хазірет Адам (ғ.с.) егінші болды. Нұһ (ғ.с.) пайғамбар кеме жасауды үйретсе, хазірет Идрис (ғ.с.) тігінші, хазірет Мұса (ғ.с.) шопан, Дәуіт (ғ.с.) пайғамбар темір кәсібінің, ал Иса (ғ.с.) пайғамбар медицина ғылымының шоқтығы биік ұстазы болды. Дәуіт (ғ.с.) патша бола тұра, өз кәсібінен басқа нәрседен тамақ жемеді, өз еңбегінен басқа нәрсені пайдаланбады. Ол ұста болып, ұсталығымен күн көрді, Зәкәрия ағаш шебері болды. Ал ұлық Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) әрдәйім Алла Тағаладан өзін жалқаулықтан борыштанудан, күпірліктен, біреуге қаратқан кедейліктен, сараңдықтан сақтауға жалбарынды. Өзінің (с.ғ.с.) хадис-шәріптерінде: «Адал кәсіппен айналысып, содан шаршап ұйықтаған адам күнәлары кешірілген халде түнейді», «Диқаншылық жасаңдар, өйткені ол берекелі іс. Диқаншылықты қорғайтын сақшыларды көбейтіңдер», «Қой бағыңдар, өйткені береке сонда», - деп адал кәсіпкерлікті, диқаншылық пен малшылықты уағыздады.
Жалпы, мұсылман баласы үшін ешкімге мұқтаж болмай өмір сүру, адал жолмен мал табу – басты өмірлік қағидаттардың бірі. Мұсылмандықтың басты шарттары да осыны қамтиды. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадис шәріпінде: «Адамнан дүние-мүлікті қалай тауып, оны қалай жұмсағаны қиямет күнінде сұралады», - деген.

Ассаламу алейкум!!!Меним жасым жакында 16 га толады,мен Намаз бастадым,бастаганыма 3-4 айдай уакыт болды,бирак ата анам Намаз окуыма карсы,бирак мен Намазды ата анамнан тыгылып окимын тек ата анамнан гана емес барлык туыскандарымнан да,меним кояйн деген сурагым бар еди: 1)ата анадан тыгылып окыган намаз дурыс па?!мен сурастырып коргенимде кейбиреулери дурыс сауабы коп болады диды а кибиреулери дурыс емес ата ананын разылыгынсыз кабыл болмайды диды,,сонда кайсына сенсем болады?! 2)биз кейбир кездерде Кудайдын атымын точнее Нан урсын,Кудай урсын ол шындык анау мынау деп колданып жатамыз озимизди актау ушин,кейбир кезде анамнын ак сути деп те жатамыз а кейбир кезде Алланын атымен де ант ишип жатамыз,сол дурыс па?! Осы сурактар меним ойымда жур кунде ойланамын интернеттан да караймын бирак накты жауап таба алмадым.

Уа ғалейкумуссалам! Ника, 1. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да алғашқы кезде тығылып оқыған. Бірақ, сіз рұқсат бергенше талпынуыңыз керек. Олардан жасырып оқыған намаздан жария оқыған намазыңыз жақсы. Бір айтып қана қоя салмаңыз. Ол кісілердің неге рұқсат етпейтіндігін анықтауға тырысыңыз. Ислам дінінің бөтен емес екендігін, барлығымыздың мұсылман екендігімізді, ал мұсылмандардың бес уақыт намаз оқуы парыз екендігін көркем айтып жеткізіңіз. Сосын, көп-көп дұға еткеніңіз жөн. Әбу Хурайраның (р.а.) ата-анасының исламға келуі турасында ой жүгіртіп көрінізші...

Алланың елшiсi (с.ғ.с.) тiрi кезiнде Әбу Хурайрада (р.а.) әйел де, бала да болған жоқ, тек мәжуси дiнiндегi қарт анасы бар едi. Анасын аяп, өте жақсы көретiндiктен Әбу Хурайра (р.а.) оны табанды түрде Ислам дiнiн қабылдауға шақырды. Бiрақ анасы айтқанынан қайтпады, өз жолымен жүре бердi. Әбу Хурайра (р.а.) оны үйде қалдырғанда жүрегi сыздап, мұңға батады.
Бiр күнi Әбу Хурайра (р.а.) анасын Алла Тағала мен Оның елшiсiнiң (с.ғ.с.) дiнiн қабылдауға тағы шақырды. Бiрақ анасы Пайғамбардың (с.ғ.с.) атына қатты-қатты сөздер айтып, ол Әбу Хурайраға (р.а.) дерттей ауыр тидi, қатты қайғыға түсiрдi.
Осылайша қайғы жамылған ол Алланың елшiсiне (с.ғ.с.) барды.
– О, Әбу Хурайра, сенiң жаныңды не ауыртты? – деп сұрады Пайғамбар (с.ғ.с.).
– Мен анамды жалықпай Ислам дiнiн қабылдауға шақырамын, ол қасарысып келiспейдi. Бүгiн мен оны тағы да шақырым ем, ол сенiң атыңа жаман-жаман сөздер айтты. Алла Тағалаға жалбарыншы. Ол Әбу Хурайраның (р.а.) анасының жүрегiн Исламға қарай бұрғызсын, – дедi ол (р.а.).
Алланың елшiсi (с.ғ.с.) оның өтiнiшiн қабылдап Тәңiрге жалбарынды.
– Мен үйге оралғанда есiктiң ашық тұрғанын, судың сылдыраған дауысын естiдiм. Ендi үйге ене берiп едiм:
– Орныңнан қозғалма! – деген анамның даусын естiдiм. Сонан соң киiнiп салтанатты түрде:
– Кiр! – деген дауысын құлағым шалды. Мен үйге кiрген кезде ол:
– "Әшһәду әлләә иләәһә иллаллаһу уә әшһәду әннә Мухаммәдән ъабідуһуу уә расуулуһ" Алла Тағаладан басқа Тәңiр жоқ екенiн, Мұхаммед оның құлы әрi Елшiсi екенiн айғақтаймын, – дедi ол.
Мен көзiме жас толып Алланың елшiсiне (с.ғ.с.) қайта оралдым. Әлгiндегi көз жасым мұң мен қайғыны бiлдiрсе, бұл жолғысы қуаныш пен бақыттың жасы болатын.
– О, Алланың елшiсi, қуаныңыз! Әбу Хурайраның анасы Исламның ақ жолына түстi, – деп дауыстадым.

2. «Нан ұрсын» деп немесе Алладан басқа нәрселерді айтып, ант ішу – шариғатта дұрыс емес. Өйткені, Пайғамбарымыз анттың бұл түрінен қайтарған(Бухари – 6108). Нанды айтып ант еткенімен де, ант болып есептелмейді. Шариғатта Алла атымен немесе Оның есімдерімен яки «зати сипаттарымен» ғана ант етіледі. Ант Алланың атын ауызға алмай-ақ «ант етемін», «серт етемін», «қасам ішемін» деген сөздерімен де ант болып есептеледі.

Ассаләму ғалейкум! Менің сұрайын дегенім, қай мәзһабпен намаз оқыған дұрыс, қай мәзһаб сүннә? Осының жауабын білейін дегенмін, АЛЛА разы болсын!

Уа ғалейкумуссалам! Асхат мырза, әлбетте Имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабы бойынша намаз оқып, құлшылық етуіңізді ұсынамыз. Бұл ұсынысымыз Сізге сенімді болу үшін мына деректерді оқуыңызды ұсынамыз.

Әбу Ханифа мәзһабы, мәні мен маңызы

Ислам – он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенімі мен нанымына, тегі мен нәсіліне қарамай бейбітшілік пен ынтымаққа, сабырлылық пен тазалыққа шақырып келе жатқан Алла тағаланың бірегей діні. Тарих сахнасына көтерілгеннен бері, өмірдің өзі көрсеткендей, Ислам дінінің ғылым–білім мен өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем мойындауда.

Ислам әлемге тек қана Орта Азияның өзіненӘбу Насыр әл-Фараби (870–950), Әбу Әли Ибн Сина (980–1037), Әбу Райхан әл-Бируни (973–1050), Ұлықбек (1394–1449), Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр (1483–1530) мен Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) секілді кемеңгер ғұламалар мен көрнекті мемлекет қайраткерлерін берді. Олар ғылымның көптеген саласына жол ашты.

Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан аса уақыт өтті. Содан бері халқымыз атақты ислам ғұламасы, фиқһтың (мұсылман заңы) білгірі Нұғман ибн Сәбит (р.а.) (699–767) негізін қалаған Ханафи мәзһабын (діни құқықтық мектеп) ұстанып келеді. Осы орайда, әуелі фиқһ пен мәзһабтың ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.

Мәзһаб – жол, бағыт, көзқарас деген мағынаны білдіреді. Шариғатта – арнайы тәсілдер, ережелер арқылы Құран мен сүннеттен шығарылған үкімдер мен көзқарастар жиынтығына «мәзһаб» делінеді. Шариғат үкімдерінің қайнар көзі болып табылатын Құран және хадистің әрбір сөзінің бірнеше астарлы, терең мағыналары, түсу себептері, тіпті кейбір себептерге байланысты хадистердің бір-біріне қарама-қайшы келетін, яки бір қарағанда қарама-қайшы сияқты көрінетін жерлері де бар. Және хадистердің «сахих лизәтиһи», «сахих лиғайриһи», «хасан лизәтиһи», «хасан лиғайриһи», «әлсіз», «жалған» «мутауатир», «ахад», «мәшһур», «ғариб» сияқты қуаттылық жағынан үкім шығаруда үлкен әсерлі дәрежелері бар. Құран аяттары мен пайғамбарымыздың астары терең қасиетті хадистерін жалпы халықты былай қойғанда, араб тілін жетік білетін мамандардың өзі ара жігін ажыратып, пәтуа шығаруы мүмкін емес. Белгілі мәселеде пәтуа шығаратын адам алдымен мыңдаған хадистерді саралап, барлық Құран аяттарына мұхият көз жүгіртіп шығуы тиіс. Мұнымен қоса сол мәселедегі әз сахабалардың айтқан сөздері мен берген пәтуаларын әрі кейінгі келген мүжтаһид ғұламалар мен замандас ғалымдардың көзқарастарын және жергілікті халықтың менталитеті мен жағдайын жақсы білуі қажет. Бұларды кез-келген қарапайым адам тереңнен талдап, аражігін ажыратып, шариғи үкім шығара алмайтындықтан Әбу Ханифа сияқты Құран ілімімен қоса хадис ілімін, мантық-қисын, фиқһ негіздерін, т.б. ислами ілімдерді жетік білген мүжтәһидтің шығарған үкімдерімен жүруге мұқтаж. Өз бетінше әрекет етуші жолдан адасуы әбден мүмкін.

Исламның алғашқы дәуірінде мұсылмандар арасында діни қайшылықтар тумады. Өйткені, хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз қасиетті Құран және өзінің даналығымен мәселенің шешімін айтып, дер кезінде алауыздықтың алдын ала білді.

Бұл туралы Алла тағала мұсылман үмметін: «Ей, иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарға және өз араларыңдағы ұлықтарыңа бойсұныңдар. Егер өзара бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар. Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін қайырлы әрі тиімді»(«Ниса» сүресі, 59-аят), – деп ескертеді.

Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған. Сондықтан хазіреті Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ислам қауымына: «Ей, мұсылмандар! Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және Алла елшісінің сүннеті», – деген.

Уақыт өте мұсылмандардың саны көбейе түсті, жаңа мәселелер туындай бастады. Өйткені, өмір мен тіршілік үнемі өзгеріп, өркендеп, жаңарып, дамып отырады. Бұндай жағдайда, сахабалар өз білімдеріне сүйеніп, шариғат шеңберінде ол мәселелерді шешіп отырды.

Мысалы, Әбу Бәкір (р.а.) өзінің халифалық кезінде бір мәселеге байланысты шешім шығарар алдында Құран аяттарына сүйенген, ол мәселенің жауабын аяттардан таба алмай қалған жағдайда, хадистерден іздеген. Ол жерден де таба алмаса, білімді де беделді сахабалардың басын қосып, олармен сол мәселелер туралы кеңесіп, ойларын тыңдап, содан кейін ғана шешім қабылдайтын.

Кейінірек Ислам діні өзге халықтар, ұлыстар арасына таралды. Олар араб тілін де, дінін де білмейтін. Діни үгіт – насихат пен тағылым істерін оларға жеткізу сахабалар үшін оңай емес-тін. Бұл ретте сахабалар ислам дінін бүге-шігесіне дейін үйренемін дегендерге ұстаздық етті. Сол ұстаздар қатарына хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыздың ұлық төрт халифасы, сондай–ақ Абдулла ибн Масъуд (590–653), Абдулла ибн Омар (612–643), Абдулла ибн Аббас (619–686), Абдулла ибн Әмр ибн Аас (571–664), Зәйд ибн Сәбит (615–665) және Айша (613–678) (р.а.) анамызды жатқызуға болады. Олар өз заманының дара адамдары еді. Абдулла ибн Аббастың (р.а.) үйі «білім ордасы» атанған.

Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз оларға: «Сахабаларым аспандағы жолшы жұлдыздар іспетті. Олардың қайбіріне ілессеңдер, хақ жолын табасыңдар»,–деп сипат берген.

Имам Мәліктің (713–795) «Муатта» атты кітабын оқып шыққан халифа Жағфар Мансур (754–775) оның біліміне ризашылық білдіріп: «Өте құнды еңбек жазыпсыз. Келіңіз, мұсылмандарға ислам дінін тек осы кітап бойынша амал еткізейік», – дегеніне, имам:«Жоқ, олай етуге болмайды. Расулулланың сахабалары жан-жаққа тарады, олардың барлығы да өздерімен жақсылықты ала барды», – деген екен.

Сахабалардың кезінде түрлі діни көзқарастар пайда болды. Соның салдарынан исламды әртүрлі талдайтын, түрлі-түрлі мәзһабтар (діни құқықтық мектеп, жол) көбейді.

Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші Әбу Ханифа (699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал (780–855) секілді ислам ғұламаларының мәзһабтары дүниеге келді.

Бұлар ислам әлемінде ресми мәзһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша амалдарын жүргізуде. Ол мәзһаб иелерінің әрқайсысы мүжтаһид (білгір) ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы осы заманға дейінгі әртүрлі қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт мәзһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім мен сүннет жолына лайық болғандықтан «әһлус-сүннә уәл-жамаға», яғни хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып, көпшіліктен бөлінбей, бірлік-ынтымақты жақтаушы қауым мәзһабтары атанды.

Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана. Яғни, біз өз мәзһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мәзһабты дұрыс деп білеміз. Тек біздің мәзһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық болып есептеледі.

Соның ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы адамгершілік пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта. Қалған 52% үш мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі.

Имам Малик мазһабын Африканың бірқатар елі, Имам Шафидің мазһабын Мысыр, Сирия, Малайзия, Индонезия, ал Ахмад ибн Ханбал мазһабын Парсы шығанағы аймағындағы халықтар ұстанады. Әбу Ханифа мазһабы негізінен Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан Түркия, Ресей, Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан жұртына кеңінен тараған.

Осы төрт мазһаб ішіндегі жұмсағы әрі халқымыз-дың жүрегі мен табиғатына, әдет – ғұрпына жақыны, бабаларымыз ежелден таңдаған Әбу Ханифа – Имам Ағзам мазһабы. Исламдағы бір мазһабта болудың артықшылығы – халық біртұтас, ынтымағы мен бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс-керіс, дау-жанжалдан іргесін аулақ салуының да бірден-бір сыры осында. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді.

Әбу Ханифа мазһабы өзге діни мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен әрі демократиялығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпелі халқымыздың бұл мазһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүниетанымы, болмысы мен діліне оның тонның ішкі бауындай жақындығында.

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен оның қарауындағы бүкіл мешіттер Әбу Ханифа мазһабы бойынша шариғат ұстанып, соған орай амал етеді. Бұл ел бірлігі мен ынтымағын, достығы мен ұйымшылдығын сақтап, оны одан әрі күшейте түсуге қызмет ету деген сөз.

Ханафи мазһабының негізін қалап, оны нығайту жолындағы фиқһ ғұламаларының жасаған қызметін дін ғұламалары былай баяндайды: «Фиқһ ілімінің дәнін Абдулла ибн Мәсъуд (р.а.) екті, Имам Әлқама өніп шыққан егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны диірменге тартты, Имам Әбу Юсуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан пісірді. Міне, барлық халық осы күнге дейін Имам Ағзам дайындаған ұннан жасалған нанды жеп келеді».

Негізінде «фиқһ» сөзі «терең, жан-жақты түсіну» деген мағынаны білдіреді. Фиқһ пәні ғибадат, қоғамдағы өзара қарым-қатынас, әдет-ғұрыптардың шариғатқа сәйкес тәртіп – қағидалары мен оның қайнар көзін үйретеді. Бұл саланың маманын фақиһ (мұсылман заңгері) деп атайды.

Әли ибн Әбу Талиб (600–661) пен Абдулла ибн Масъуд (р.а.) (590–653) Куфа қаласында шариғат жөнінде білім беретін орталық құрып, Құран кәрім мен сүннет бойынша тәлім-тәрбие істерін жүргізген алғашқы сахабалар еді. Кейінірек бұл білім ордасын шариғат ілімінің ғалымы, ұлық сахаба Абдулла ибн Масъуд (р.а.) басқарып қалады. Ол туралы хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз: «Ибн Масъудтың айтқандарын бұлжытпай орындаңдар», – деген. Бұл кісі Куфада Құран Кәрім мен хадис шәріптен сабақ беріп, шариғат ғылымының мамандарын дайындады.

Олардың бірі – Әлқама ибн Кайс (р.а.). Ол – Омар, Әли, Әбу Дәрда (?-652), Айша, Саъд, Хузайфа, Халид, ибн Масъуд және басқа да сахабалардан (р.а.) дәріс тыңдаған әрі хадис риуаят еткен сахаба. Абдулла ибн Масъуд (р.а.): «Менің білімім Әлқаманың білімінен артық емес», – деген екен..

Абдулла ибн Масъуд (р.а.) дүние салғаннан кейін, Әлқама ұстаз болып қалды. Бұдан кейін білім ордасын «Фақиһ әл-Ирақи», яғни «Ирақтың шариғат ілімінің маманы» деген атаққа ие болған Ибраһим ән-Наһаъи басқарды. Ол кісіден кейін Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) Куфаның үлкен ұстазы саналды. Одан соң бұл орынды имамдар сарбазы Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) иеленді.

Имам Ағзамнан (р.а.) кейін бұл жолды оның шәкірттері – ұстаз Әбу Юсуф пен имам Мұхаммед ұстанды. Олар ұстазының шығарған пәтуаларын хатқа түсіріп, халыққа насихаттаған. Осы кісілер арқылы Ханафи мазһабы жер жүзіне тарады әрі фиқһ саласы кемеліне жете дамыды.

Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері

Имам Ағзамның ата-бабалары Әмудария өзені жағалауындағы Тирмиз бен Хорасанда ертеректе болған Наса қалаларында өмір сүрген. Олар парсы әулетінен еді. Әйтсе де, кейбір деректерде оның түркі текті екені жайлы да айтылады. Ұлық төрт халифа кезінде Ислам діні парсы елдеріне тарай бастады. Исламға қарсы шығып, тұтқынға алынған дінсіздер ішінде Әбу Ханифаның бабасы да болған деседі. Кейінірек ол Исламның шынайы дін екенін түсініп, мұсылман болады. Сол себепті ол тұтқыннан босатылып, үйіне жіберіледі.

Отбасына аман-есен оралған бабасы Исламды тереңінен түсініп, балаларын да Исламға сәйкес тәрбиелейді, болашақтағы ұрпағының барлығы Исламның ақ жолында дүниеге келулерін тілейді.

Хазіреті Әли ибн Әбу Талибтің (р.а) халифалық кезінде олар Хорасаннан Куфа қаласына қоныс аударады. Бабасы ұлы Сәбитті хазіреті Әлидің (р.а) қасына ертіп барып, бата сұрайды. Хазіреті Әли (р.а): «Алла тағала балаңызға және оның болашақ ұрпақтарына мол береке берсін»,–деп дұға етеді. Атасының тілегі мен халифаның дұғасы қабыл болып, ұрпағынан иманды да, тақуалы ғалым Әбу Ханифа дүниеге келеді.

Әбу Ханифаның әкесі Сәбит те өте тақуа адам болған. Ел арасында ол туралы ғибратты әрі жұртқа таныс төмендегі оқиға жиі айтылады: «Әбу Ханифаның әкесі Сәбиттің жас жігіт кезі еді. Бірде дәрет алып, сүлгімен бет-аузын сүртіп тұрғанда, арықта ағып келе жатқан алмаға көзі түседі. Алманың әдемі түсі көз тартатын. Сәбит шыдамай, алманы алып бір тістейді. Сонан соң ол: «Не істеп қойдым? Алманың иесі бар шығар? Оны тауып, дереу ризашылығын сұрайын», – деп, өзен бойымен жоғары қарай алманың иесін іздеуге шығады.

Содан ол үлкен баудың ішіне кіреді. «Жеген алмам осы баудан шығар»,-деп, Сәбит бау иесіне барып, оған: «Ассәләму әлейкум! Ойламай бақшаңыздың бір алмасын жеп қойдым. Мүмкін болса, кешірім етсеңіз»,–дейді.

Жігіттің ақылдылығы мен имандылығын байқаған бағбан әдейі: «Разы емеспін»,–деп дөрекілеу жауап қайырады. Бұл сөз Сәбитке ауыр тиеді. Ол бағбанның аяғына жығылып, оған: «Кешіріңіз! Жеген алманың ақысын төлейін немесе қызметіңізді істейін»,–деп жалбарынады. Сонда бағбан: «Онда былай. Үш жыл қызметімді істейсің. Сонан кейін арғысын көре жатамыз»,–деп жігітке шарт қояды. Амал жоқ, Сәбит шартқа көнеді. Өйткені, ақырет есебі мен кісі ақысынан қорқатын.

Ол үш жыл бойы бағбанның үйінде адал қызмет етеді. Мерзімі біткеннен соң, кетуге рұқсат сұрайды. Бағбан оған: «Мен саған үш жыл өтсе, арғысын тағы көрерміз деп едім. Сондықтан, менің тағы бір кішкене шартым қалды. Соны орындасаң, сөзім сөз, сенен разы болып, рұқсатымды беремін»,–дейді. Сәбит көнеді. Бағбан оған: «Менің бір қызым бар. Көзі көрмейді, құлағы естімейді, қол – аяғы сал әрі мылқау. Соған үйленесің. Соңғы шартым осы»,–дейді. Жігіт бұған да көнеді.

Қыз бен жігіттің некелері қиылып, тойы өтеді. Жігіт шымылдыққа кірген соң, көзі де көретін, құлағы да еститін, қол-аяғы да сап-сау қызды көреді. Қыздың әкесіне барып, оның сырын сұрайды. Әкесі айтқан сөздерінің себебін былай түсіндіреді: «Қызым ұят нәрселерге қарамайды, сол үшін ол көр; ұят әрі балағат сөздерді естімейді, сол үшін ол керең; тыйым салынған нәрсеге қол созбайды және бұзық жерлерге бармайды, сол үшін оның қол-аяғы сал; жаман сөз сөйлемейді, сол үшін ол мылқау. Қызымды сен сияқты құдайшыл, иман жүзді жігітке берсем, ол Алладан қорқатын, біреудің ақысын жемейтін таза адам болып, туған немерелірім де Ислам тағлымдарына сәйкес өмір сүрсе деген арманым бар еді. Алла маған сені жеткізді. Бір көргенде-ақ сенің адал екеніңді байқадым. Сонда да сынап бақсам артықтық етпес деп ойладым. Сен мен ойлағандай боп шықтың. Бұдан былай ерлі-зайыпты болып, бірге тату-тәтті өмір сүріп, бақытты болыңдар»,–деп батасын береді. Міне, осындай пәк, тақуа, текті отбасында әлемге әйгілі ғалым Имам Ағзам дүниеге келеді» [3, 65-67].

Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) Ирақтың Куфа қаласында үмәуйлік халифат тұсында (699 жылы ) дүниеге келген.

«Әбу Ханифа» (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған. Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил). Ғалымдардың айтуынша, «ханифа» — мазһабтың сипаты болып, ол «хақ, тура жол» деген мағынаны білдіреді. «Әбу» сөзінің түп мағынасы «әке» болғанымен, сонымен қатар оның «иесі, өкілі, басшысы, жетекшісі» деген баламалары да бар. Сонда, «Әбу Ханифа» деген сөздің мағынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды.

Әу бастан адамзатқа түсірілген, адам табиғатына ең лайық, нағыз тәухид дін – ол ханиф дін. Құранда Алла тағала: «Ендеше, (Ей, Мұхаммед) бетіңді ханиф (тура, шынайы) дінге бұр. Адамдарды Алла әу баста сол дін үшін жаратқан. Құдай жаратқанды өзгерту мүмкін емес. Сенің дінің хақ дін, тек көп адам соны білмейді»,–дейді («Рум» сүресі, 30–аят).

Ханиф сөзі «ислам» ұғымында да қолданылады. Сахабалар:«Алла қандай дінді қабыл етеді?», – деп сұрағанда, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ханиф (Ислам) дінін»,–деп жауап берген. Басқа бір хадисте: «Алла барлық пенделерін ханиф (дінге, таухидке бейім) етіп жаратты»,–делінген.

Құран Кәрімде Алла тағала: «Ибраһим яһуди де, христиан да болған емес, ол ханиф (нағыз) мұсылман болған. Көп құдайшылдар қатарында да болмаған»,–деген («Әли Ғимран» сүресі, 67–аят). Ия барлық әлемдік дәстүрлі діндер ханиф – тұп-тура дін болған. Бұл дін – адам табиғатына жеңіл келіп, жүрекке жылы тиген, жанын рахатқа бөлеп, бейбітшілік бесігінде тербеткен кеңпейілділік діні. Имам Ағзамның көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік пен жеңілдік рухына сай келгендіктен, жұрт оны Әбу Ханифа деп атаған.

Ғасырының танымал, беделді, ірі ғалымы болғандықтан халық оны Имам Ағзам деп те атайтын. Бізде имам деп мешіт қызметкерін түсінеді. Бірақ, бағзы заманда имам деп аса білімді әрі тақуа кісілер айтылатын. «Имам» – «жетекші, басшы, ұстаз, данышпан» деген мағыналарды да береді. Ал, «Ағзам» сөзінің «айбынды, ең зор, ең үлкен, ұлық, теңдесі жоқ» деген мағыналары бар. Шынында да, Имам Ағзам мұсылмандардың жетекшісі, ғалымдардың басшысы, білім мен тақуалықта теңдесі жоқ данышпан, айбынды әрі ұлық ұстаз еді.

Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): «Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық кісі жоқ. Өйткені, ол өте тақуа ғалым еді, фиқһ ілімі жолында басқалар ол кісі секілді еңбек ете алмады. Ол асылдығы, көрегендігі, қабілеттілігі, парасаттылығы арқасында оған жол салды», – деп еске алады.

Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен кейін Куфа Ислам нұрына малынып, онда өнер, ғылым мен мәдениет дами түсті. Әсіресе, соңғы халифа Әли ибн Әбу Талибтің (р.а.) тұсында мұнда атақты ғұламалардың дәрісханалары көбейіп, бұл жерге әлемнің түкпір-түкпірінен ілім алу мақсатымен мыңдаған шәкірттер ағылып келе бастады.

Әбу Ханифа да осындай ортада дүниеге келіп, онда өнегелі өмірі басталды. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен әдебиетіне көңіл қойып, азды-көпті дәріс алды. Дегенмен, біржола ілім қуып кетпеген де еді.

Әкесі саудагер-тін. Олардың жеке дүкендері болды. Онда олар жібек мата саудасымен айналысатын. Әбу Ханифа әуелде мешітке тек күнделікті бес уақыт намаз оқу үшін ғана барып тұрды.

Бірде ол сол дәуірдің атақты ғалымы Шағбиге (р.а.) кездесіп қалады. Шағби одан: «Қайда барасың, інім?» – деп сұрайды. Ол заманда адамдар тек ілімді ойлап, табыс табу, бала-шаға бағу, үйлі-жайлы болу секілді дүние тіршіліктерін екінші орынға қоятын. Сұрақ төркінін түсінген Әбу Ханифа дәрісханаларға барып, жүйелі сабақ алып жүрмегендігінен, «Базарға», – деп, ұяла жауап береді. Өйткені, осы уақытқа дейін оның мақсаты да, кәсібі де сауда болып келген-ді, ал сабаққа деген қызығушылығы шамалы еді.

Әбу Ханифаның бойындағы асыл қасиеттерді, оның ақылдылығын, зеректігін, шешендігін және ойының ояулылығын байқаған Шағби (р.а.) бұл жігіттің былай жүргеніне іштей қынжылады. Әбу Ханифаның болашақта үлкен ғалым болатынын іштей сезген Шағби (р.а.) оған: «Уақытыңды бос өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып, сабақ оқы»,–деп ақылын айтады. Шынайы сөз Әбу Ханифаның жүрегіне жетеді. Сол күннен бастап ол барлық уақыты мен күш-жігерін ғылым-білімге салады. Ол кезде Әбу Ханифа жиырма екіде ғана еді [4, 15].

Ол жылдары Куфадағы оқу-ағарту істеріне Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) жетекшілік ететін. Әбу Ханифа хадис пен фиқһ ілімін сол заманның ең атақты ғалымдары – Шағби және Хаммад сияқты ғұламалардан үйренді. Куфада хадис ұстаздары, араб тілі мен әдебиеті мамандары, шариғат ғалымдары жеткілікті болатын.

Ибн Шуһаб аз-Заһри: «Әлемде беделді ғұламалар төртеу. Олар: Мәдинада ибн әл-Мусәйб, Куфада Шағби, Басрада Хасан әл-Басри (642–728), Шамда Мәкхул (р.а.)»,–деп сол кездің ең үлкен ғалымдарын атайды.

Шағби (р.а.) бес жүзге тарта сахабалармен кездесіп, олардан білім алған. Омар ибн Әбдул Әзиздің (р.а.) халифалық тұсында Куфа қаласында қазылық қызмет етіп, 87 жасында дүниеден өткен. Оның қайтыс болғанын естіген Хасан әл-Басри: «Шағби Исламда өзінің ерекше орны бар нар тұлғалы адам еді. Алла тағала оны өз мейіріміне бөлесін»,–деп дұға еткен.

Әбу Ханифа өмірінде төрт сахабамен кездескен. Олар: Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Әбу Ауфә, Сәһл ибн Саъд және Әбу Туфайл. Сахабаны көрген адам “табиғин» деп аталады. Дегенмен, «табиғин» сөзінің анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісінде: «табиғин – сахабаның көзін көрген адам», – делінсе, ал екіншісі: «табиғин – сахабаны көріп, одан білім үйренген адам», – деген пікірді алға тартады.

Әбу Ханифа ұстазы Хаммадтың (р.а.) қолында жүйелі түрде 18 жыл оқыған. Ұстазы дүниеден өткенге дейін, одан ажырамаған. Өйткені, ол ұстазын жақсы көріп, оның асыл қасиеттерін, даналығын, парасаттылығын, тақуалығын, әсіресе кеңпейілділігі мен жомарттылығын өзіне үлгі тұтқан.

Хаммад бай болғанымен, мал-мүлкін туған-туысқандарына, жетім-жесірлерге және шәкірттеріне жұмсайды екен. Бұл жайлы: «Хаммад ғұламалар ішінде ең жомарты еді, жылда келетін қасиетті рамазан айында күнде 500 адамға ауызашар беретін, жағдайы нашар шәкірттеріне ақшалай көмектесіп тұратын еді»,–деп риуаят етіледі.

Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) дүние салғаннан соң, оның ісі баласы Исмаилға тиді. Жұрт та оның бойынан әкесінің ілімі мен асыл бейнесін көргісі келді. Өкінішке орай, Исмаил бірақ халық көңілінен шыға алмады. Сол себепті ұстазының оқу-ағартушылық істерін әрі қарай жандандырып, дамытуды шәкірті Әбу Ханифа мойнына алды. Халықтың қалағаны да сол болатын. Ол кезде оның жасы қырықта еді.

Әбу Ханифаның есімі мен білімі кеңінен тарай бастайды. Оған жер-жерлерден білім алу мақсатымен мыңдаған талабалар келіп жатты. Оның дәрісханасы Куфадағы ең үлкен, әрі берекелі білім ошағына айналды. Шәкірттердің ғылыми сұхбаттары мен қуанышты үндері мешіт сыртынан да естіліп тұратын.

Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол– ислам фиқһының үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып-дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді.

Әбу Юсуф (р.а.) ұстазын: «Бет пішіні және дене бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста, тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам оның ілім үйрету әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай еді»,–деп еске алады.

Имам Ағзам түні бойы ғибадат етіп, күндіз ораза тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс-әрекет пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): «Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде-кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны»,–дейді.

Ол тақуа, білімді және парасаттылығынан да харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол сұқпайтын өте сақ адам болатын. Сондықтан, оның уағызы әрбір тыңдаушы жүрегіне жететін. Оны төмендегі әңгімеден білуге болады:

«Имам Ағзам Куфаның орталық мешітінде жұма күні уағыз айтатын. Бір күні жұмадан соң оған бір құл келіп: «Ұстаз, сізден өтініш. Құлды азат етудің артықшылығы мен сауабы туралы да уағыз айтыңызшы. Мүмкін қожамның көңілі жібіп, мені азат етер»,–дейді. Әбу Ханифа: «Жарайды, сен айтқаныңдай болсын»,–деп жауап береді. (Ол кез құлдық заманы болатын).

Келесі жұма да жетті. Бірақ, Имам Ағзам уағызын басқа тақырыпқа арнайды. Тағы бір жұма өтеді. Құлдың өтініші тағы орындалмай қалады. Үшінші жұмада Имам Ағзам құлды азат ету және оның мән-маңызы мен артықшылығы туралы тартымды да әсерлі уағыз айтады.

Жұмадан соң әлгі құлдың қожасы келіп: «Ұстаз куә болыңыз. Алла разылығы үшін құлымды азат еттім»,–дейді. Әбу Ханифа: «Алла сізден разы болып, істеген ізгі амалыңызды сауаптан жазғай»,–деп бата береді.

Бостандық алған құл Имам Ағзамға рахметін айтып, одан: «Ұстаз, бір сұрағым бар. Екі апта бұрын айтқан өтінішімді неге бүгін ғана орындадыңыз», – деп сұрайды. Әбу Ханифа: «Ол күні құл азат етуге жететін ақшам жоқ еді. Сол үшін екі апта бойы жұмыс істеп, ақша жинадым. Базардан құл сатып алып, оны азат еттім. Содан рухани жеңілдік пен әлдеқандай рахатты сезіндім. Бұл амалды өзім істемей тұрып басқаға бұйырғанымда, оның ешқандай әсері болмас еді, қожаң да саған азаттық бермес еді»,–деген екен [3, 104].

Әбу Ханифа – ұлық имам, мәшһүр ғалым

Ия, ол жайлы пікір білдірген замандастары мен оны өзіне ұстаз санаған немесе ғалым, білімге қол созғандардың барлығы да Әбу Ханифаның өз заманының озық ғалым болғандығын мойындайды.

Әбу Жағфар ар-Рази (р.а.): «Мен Әбу Ханифадан артық ғалым әрі тақуа адамды кезіктірмедім»,– десе, Жағфар ибн Раийғ (р.а.): «Мен Әбу Ханифамен бес жыл бірге тұрдым. Одан аз сөзді жанды көрмедім. Ал одан бір-ақ нәрсе жайлы сұраса, ол ашылып, сел тәрізді ағылар еді»,–деп еске алады.

Ал, Йазид (р.а.): «Тақуалық пен ақыл-парасаттылықта Әбу Ханифаға (р.а) тең келетін адамды көрмедім»,–десе, Әбу Асим Нубәйл (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) намазды қадалып көп оқығандығы үшін, көпшілік оны «қазық» деп атап кеткен», - дейді.

Уакиъ (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) аманатқа өте адал, аса ұлық Алла тағаланың есімін жүрегінің түкпірінде сақтайтын. Сондықтан да ол кез-келген жағдайда Алла разылығын бірінші орынға қоятын. Алла тағала үшін қылыш азабын көруге де дайын еді»,–дейді.

Мәккий (р.а.): «Куфалықтармен бірге болдым, араларынан Әбу Ханифадан (р.а.) өткен тақуаны көрмедім»,– деп еске алады.

Яхья әл–Қатъан (р.а.): «Әбу Ханифаның (р.а.) жүзіне қарап, Алланың шынайы пендесі екенін байқадым»,–десе, Абдулла ибн Мүбарак (р.а.) Суфъян Сауриға (р.а.): «Ей, Әбу Абдулла, Әбу Ханифаның ғайбат айтуына қандай іс тосқауыл болды екен, бір рет те ғайбат айтқанын көрмедім»,–деді.

Сонда Суфъян (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) дана кісі, өзінің жақсы амалдарын жоятын іс-әрекетті ешқашан жасамайтын»,–деген екен.

Ибн Мүбарак (р.а.): «Әбу Ханифаны (р.а.) еске алып: «Бұл кісі туралы не деуге болады? Оған мансап пен байлықты ұсынғанда, ол одан бас тартады, дүрелесе де бетінен қайтпайды. Басқалар отырған таққа ол азаптасаң да отырмайтын»,–дейді.

Хасан ибн Салих (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) аса тақуалығына байланысты харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол сұқпайтын, ол кісідей өзіне, біліміне өте сақ адамды көрмедім»,–деген.

Сәһл ибн Мадхим (р.а.): «Әбу Ханифаның (р.а.) үйіне кіріп едік, үйінен бұйрадан (қамыстан жасалған төсеніш) басқа ештеме көрмедік»,–дейді.

Мүжаллид (р.а.): «Мен халифа Һарун әр–Рашидтың (786–809) алдында отыр едім, ол жерге имам Әбу Юсуф (р.а.) келді. Оған халифа: «Маған Әбу Ханифаның (р.а.) ахлағы (мінез-құлқы) туралы айтып беріңіз»,–деп өтініш жасады.

Сонда ол: «Әбу Ханифа (р.а.) шариғат тыйым салған істерге жоламайтын, дүниеқорлықтан алыс, көбінесе үнсіз жүретін, әрдайым өз пікірін дәлелдей алатын, өз ойынан айнымайтын, бос сөз сөйлемейтін, сұралған мәселені білсе, нақты жауап беретін адам еді. Ей, мүминдердің әміршісі! Мен ол кісінің барлық нәрседен өз нәпсісін тыя алатындығын көрдім, барлық адам туралы жақсы сөз ғана айтатын»,– дейді. Сонда Һарун әр-Рашид : «Бұл ұлылықтың белгісі»,–деген екен.

Фузайл ибн Ийаз (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) фиқһ ғалымы, тақуалығымен ардақты, келгендерге тапқанын беретін жомарт, күндіз-түні дәріс беруден жалықпайтын, түнді ғибадатпен өткізетін, аз сөзді, егер бір халал-харам мәселесі туралы айту керек болса, ақиқатына көз жеткізіп түсіндіретін»,–деген екен.

Қази Шурак (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) фиқһты терең меңгерген, әр ісі көңілге қонымды, шәкірттерге білім беруде аса шыдамды, шәкірт білім алып болғанша оған жан–жақты көмек көрсететін адам еді. Шәкірті оқуды бітірсе, оған: «Сен енді халал мен харамды, дұрыс пен бұрысты ажырата алатын, таусылмас үлкен байлыққа жеттің»,–дейтін. Ұстаздары мен құрметті адамдар алдында көп сөйлемейтін»,–дейді.

Бірде халифа түсінде Әзірейілді көреді. Одан: «Менің қанша өмірім қалды»,–деп сұрайды ол. Періште алақанын ашып, бес саусағын көрсетеді. Халифа содан қорқып оянады. Әбу Ханифаны шақыртып, одан түсін жоруды сұрайды. Имам Ағзам оған: «Бес саусақ – Алладан басқа ешкім білмейтін бес ғайып нәрсе : 1) қияметтің қашан болатыны, 2) жауын, дауыл, сел, жел сияқты табиғат құбылыстарының сыры, 3) туылатын нәрестенің дүниеде бақытты немесе бақытсыз, кедей немесе бай болуы, 4) ертең қандай күн туатыны. Қасиетті Құранның ғайыпқа жататын бес нәрсесі «Лұқман» сүресінің соңғы аятында айтылған 5 ғайыптың төртіншісі жайлы онда «Ешкім ертең не істеп, не табатынын білмейді (күнә мә, сауап па?)» делінеді. 5) адам баласының қашан және қай жерде өлетінін яғни барлығы құдіретті бір Алла ғана білетін нәрселер»,–деп халифаны тыныштандырған екен [1, 45].

Имам Зуфар (р.а.): «Мен Әбу Ханифамен (р.а.) жиырма жылдай бірге болдым. Өмірімде ол кісіден артық мейірімді, жомарт кісіні көрмедім. Құдай үшін өзін аямайтын, күні бойы біліммен шұғылданып, тағлым беретін, түрлі мәселелелерді талқылап жауабын айтатын, ғылыми мәжілістерден қолы босасымен сырқаттардың көңілін сұрауға баратын, жаназаға қатысатын немесе бір бейшараның қажеті үшін уақытын жұмсайтын немесе достарының хал-жағдайын білетін. Ал, түнді ғибадаттармен, намаз, Құран кәрім оқумен өткізетін. Бұл амалдарды дүниеден қайтқанша ұстанды»,–деп еске алады.

Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): «Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық кісі жоқ. Өйткені, ол өте тақуа ғалым еді. Ол көрегендігі, қабілеттілігі, парасаттылығы арқасында фиқһ іліміне жол салды», – десе, Қайс ибн Рабиъ (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) Бағдатқа тауар жіберіп, оларды саттырып, ақшасына зат алдырып Куфаға жеткізетін, хадис ілімінің қыр-сырын зерттеп жүрген ғалымдарды қажетті нәрселермен қамтамасыз ететін, оларға азық-түлік, киім-кешек тарататын»,–дейді.

Қазақ жерінің орта ғасырлық дана перзенті имам Ағзам туралы арнайы еңбек жазған Хафиз ад-Дин Мұхаммед әл-Кердери (?-1424) ибн әл-Мүбарактың: «Куфаға келген соң қала тұрғындарынан кімнің фиқһты жақсы білетіндігін деп сұрағанымда: Әбу Ханифа» деді маған. Сонан соң «Бұл дүние қызығынан ең көбірек баз кешкен кім?» деген сұрағыма: «Әбу Ханифа деген жауап алдым» деген сөзін келтіреді. Сөйтіп осындай пікірлердің бәрі жиылып Әбу Ханифаның бүкіл болмысын ашып тұр деп ойлаймыз [1,20].

Әбу Ханифа: адалдық пен жомарттық үлгісі

Ол аса жомарт, кеңпейіл, өте адал кісі болатын. Көпшілік оның сауда-саттықтағы сипатын Әбу Бәкірге (р.а.) ұқсататын. Ол пайданы ойлап, өзгелердің аңғалдығын пайдаланбайтын. Өз пайдасын қалай қорғаса, өзгелерді де солай қорғайтын. Кедейлерге мейлінше көмектесуге тырысатын.

Бірде Әбу Ханифа Куфа қаласындағы дүкенінде сауда жасап тұрғанда бір әйел жібек көйлек әкеліп, Әбу Ханифаға көрсетіп, сатпақ ниетін білдіреді. Әйел сөзін:

– Бағасы жүз дирһам,–деп бастайды. Әбу Ханифа оған:

– Асықпаңыз! Бұның бағасы қымбат. Сіз аз сұрап тұрсыз,–дейді.

– Маған жүз де жетеді,–дейді әйел.

– Жүз дирһам аз, көбірек сұраңыз,–дейді имам оған.

– Сіз мені мазақ етіп тұрсыз ба? Ал, онда екі жүзге алыңыз – дейді әйел ренжіп.

– Жоқ, мазақ еткені несі. Сіздің ақ көңілдігіңізді пайдаланып, көйлектің өз бағасынан арзанға сатып алатын болсам, ақыретте Аллаға не деп жауап беремін. Сенбесеңіз, білетін біреуді шақырып бағасын сұраңыз, – дейді Әбу Ханифа.

Әйел жөн білетін біреуді шақырып, көйлектің қанша тұратынын сұрайды. Олар көйлектің «бес жүз дирһам тұратынын» айтады. Сөйтіп, Әбу Ханифа көйлекті бес жүзге сатып алатын болады. Ақшасын санап жатқанда, әйелдің көзінен жас шығып, имамға: «Сіз маған көп көмектестіңіз. Бұл менің үйлену тойында киген көйлегім еді. Қазір қаражаттан қысылып жүрміз. Бала-шағам екі күннен бері ыстық тамақ ішкен жоқ. Сататын артық нәрсеміз де қалмады. Лажсыз көйлегімді сатуға тура келді. Бұл ақша мүшкіл халімізді біраз жеңілдететін болды. Сізге рахмет, өміріңіз ұзақ болғай»,–деп ризашылық білдіреді. Әйел мұңын түсінген Әбу Ханифа бес жүз дирһамның үстіне, сатып алған көйлекті де оған тарту етеді [4, 21; 3, 222].

Бұл хикая кәсіпкерлікпен айналысып жүрген бауырларымызға ғибрат болса деп ойлаймыз. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Өтірік сөйлеген, біреуді алдаған адам бізден емес»,–деп қатаң ескерткен.

Әбу Ханифа егер бір нәрсеге шүбәланса, заттарын дереу садақаға таратып жіберетін. Бірде саудадағы серігі Хафс ибн Әбдірахманға біраз заттар беріп, сатуға жібереді. Мүліктерінің арасында бір киімнің нұқсаны бар екенін ескертіп, сатқанда кемшілігін айт дейді. Досы киімдерді сатқанмен, әлгі киім жайлы ескертуді ұмытып кетеді. Алған адамның кім екенін де білмейді. Бұдан соң Әбу Ханифа сол заттардан түскен барлық пайданы садақаға таратады. Сондықтан да, оның дәулетінде берекет болатын [2, 23].

Куфада тұрғанында бір кісінің қойы ұрланады. Оны естіген Имам Ағзам ұрланған етті байқамай жеп қоймайын деп сақтық үшін жеті жыл қой етін жемей қойған екен.

Әбу Ханифа ғалымдарға көп көмектесетін. Жыл соңында табысынан артып қалған ақшаларды ілім жолында жүргендерге таратып: «Мына қаражатты қажеттеріңе жұмсап, Алла тағалаға шүкір етуді ұмытпаңдар. Өйткені, бұл дәулет менікі емес, Алланың рақым етіп, менің қолым арқылы сендерге жіберген несібесі», – дейтін.

Имам Ағзам аса тақуа еді. Кішіпейілділік пен тақуалықты ол бәрінен жоғары санайтын. Бірде біреу: «Сен менің иемсің», – дейді. Сонда ол: «Алла тағалаға ант етейін, мен сен берген бұл атақтан әлдеқайда беделдімін. Өйткені, мен Алланың пендесімін. Бұдан өзге биік лауазым бар ма?!»,– деп жауап береді.

Оның тақуалығы жайлы ғибратты әңгімелер көп. Бірде ол базарда жүргенде, екі адамның бірі жолдасына: «Мынау – Әбу Ханифа. Өте тақуа адам. Тіпті құптан намазының дәретімен таң намазын оқиды екен», – дейді. Осыны естігенде Әбу Ханифа (р.а.) қатты таңданып: «Мен олар ойлағандай жан емеспін ғой. Бірақ халықтың мен жайлы жақсы пікірлерін жоққа шығарып, оларды өтірікші етпеуім тиіс»,–деп сол күннен бастап құптан намазының дәретімен таң намазын оқи бастаған [2, 21-22].

Әбу Ханифа қанша дәулетті болса да, жүрегінде дүниеге қызығушылық болмаған. Шәкірттері арасында отырған кезде оны сынамақ оймен бір яһуди: «Сенің пәлен жерден сапардан қайтып келе жатқан керуенің қарақшыларға жем болды. Енді не істейсің?», – дейді.

Әбу Ханифа аз уақыт үнсіз қалады да: «Аллаға шүкір»,–дейді. Әлгі адам қайта оралып: «Әбу Ханифа, сүйінші! Керуенің табылды. Қарақшылар қолға түсті. Малың, дін аман, жолда келе жатыр», – дейді. Әбу Ханифа тағы біраз үнсіз қалып: «Аллаға шүкір» - дейді. Сонда әлгі адам: «Сен неге қайғыда да, қуанышта да бірдей шүкірлікпен ғана жауап қайырдың»,–дейді. Сонда Имам Ағзам: «Керуенің жоғалды дегенде, жүрегім ауырып сыздар ма екен деп, оған үңілдім. Жүрегімнің түк болмағандай бір қалыпты соққанын көріп, «Аллаға шүкір» дедім. Кейін «малың табылды» дегенде, қуанар ма екен деп тағы да жүрек дүрсіліне құлақ астым. О сол баяғыдай с

Ассаламу алейкум уа рахматуллаһи уа бәрәкәтуһ ! сізге қойар сұрағым 1,елестер бұл өмірде барма елестер адамға көрнема? 2,шайтаннан жыннан қорыққан ширкқа жатама ? 3,Шайтан адамның көзне көрема?

Уа ғалейкумуссалам уа рахматуллаһи уа баракатуһ! Мурадым, 1. Алла елшісінің (с.ғ.с.): «Раббым, оны дін ғұламасы қыл және оған тәуилді (тәуил жасау – сөздің астарлы мәніне үңіліп, ауыспалы мағынасын таңдау арқылы жорамал жасау) үйрет»(Бұхари, Ууду, 10; Фәзәил, 24; Мүслим, Фәзәилус-сахаба, 138; Ахмед ибн Ханбәл, әл-Мүснәд, 1/328) , – деп дұға жасаған ілімнің қайнар бұлағы саналатын осынау ардақты сахаба Ибн Аббастың (р.а.) жарық дүниемен қош айтысқан сәтін Мәймун ибн Михран (р.а.) төмендегідей етіп баяндайды: «Ибн Аббас дүниеден озғанда, мен оның жанында болатынмын. Денесі кебінделіп жатқанда құсқа ұқсайтын бір нәрсенің оның кебіні мен денесі арасына қонақтағанын байқадым. Сосын өлікті арулап, қабірге қойған сәтте ғайыптан «Әй, жаны жай тапқан жан! Сен Раббыңнан, Раббың сенен разы болған күйде Хақ тағалаға қайт. Ізгі құлдарымызға келіп қосыл. Сондай-ақ жаннатыма кір»(«Фәжр» сүресі, 89/27-30) деген аятты оқыған дауысты естідік. Сол жердегілердің барлығы аң-таң болып, әлгі үнді үн-түнсіз мүлгіп тыңдады(Әбу Нуайм, Хилиятул-әулия, 1/329).

Хазірет Мәймунның құрметті сахабаны кебіндеп жатып көргені не болуы мүмкін? Әлбетте, ол тәнді тастап шыққан рухты, яғни дененің «елесін» көрген еді. Құдды Хақ тағала осы бір сүйікті құлын «Қош келдің!» деп, рухани болмыстарға ілтипат жасатқызып қарсы алып жатқандай еді. Хазірет Мәймун басынан өткен оқиғаны жоғарыдағыдай дәлелдермен және мыңдаған адамды куә қылып барып баяндаған. Онымен бірге болған мыңдаған адам Мәймунның айтқандарын жоққа шығармай, мақұлдауы бұл оқиғаның, бұл кереметтің растығын айғақтайды.
2. Табиғи қорқыныш барлық адамда болады, мысалға қабаған ит қуғанда, найзағай жарқылдағанда т.б. әркім әр-түрлі нәрселерден қорқады. Бірақ Алладан басқа ешкімнен жүрекпен қорқуға болмайды. Алла Құранда «Негізінен шайтан өз достарын қорқытады. Сондықтан олардан қорықпаңдар да Менен қорқыңдар, егер мүмін болсаңдар!» (Әли `Имран сүресі, 175-аят)-деген. Алладан өзге жыннан,шайтаннан немесе әруахтан жүрекпен қорқу Аллаға серік қосу болып саналады!
3. Жындарға жататын шайтан да адам бейнесіне ене алады. Мәселен, бірде ол Бәдір соғысының алдында Нәжидтік қария бейнесінде құрайыштықтарға келіп, мұсылмандарға тұзақ құрудың ешкімнің ойына келмейтіндей тәсілін айтып ақыл-кеңестер береді(Ибн Сағд, әт-Табақатул-кубра, 1/227; Абдурраззақ, әл-Мусәннәф, 5/390). Тағы бірде соғыстан түскен олжаларды күзетіп тұрған сахаба заттарға зиян келтірмекші болған шайтанды ұстап алғандығы, оның жалынып-жалпайып құтылып шыққандығы туралы риуаят бар. Бұл жағдай үшінші мәрте қайталанған кезде, әлгі сахаба шайтанды Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) сүйреп апармақшы болады. Сонда шайтан оған: «Егер саған бізден қорғанудың жолын айтсам, жібересің бе?» – деп жалынады. Сахаба келіседі. Шайтан: «Аятул-курси», – деп жауап береді. Осы оқиға Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) айтылған кезде: «Әсілі, шайтан барып тұрған өтірікші, бірақ осы жолы рас айтыпты»(Бұхари, Уәкәлат 10; Тирмизи, Сәуабул-Құран, 3; Ахмад ибн Хәнбал, әл-Мүснәд, 5/423; 6/52), – дейді.
Жындар бізге адам бейнесінде ғана емес, жануарлардың бейнесіне еніп те көріне алады. Олардың жылан, шаян, сиыр, есек, құс бейнесіне енгендігі жайлы деректер бар.
Бірде Нахлә даласында Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) олардан биат (серт) алатын кезде олардың шаян, ит секілді кез келген хайуан бейнелерінде көрінбеу керектігі, өз бейнесінде, не болмаса басқа да ұнамды, көзге үйреншікті бейнелерде көріну керектігі жөнінде ұсыныс жасаған. Бұл тұрғысында үмбетіне: «Сендер үйлеріңде осындай жәндіктерді көрген кездеріңде, оған үш мәрте: «Алла разылығы үшін кет», – деңдер. Бәлкім, олар сендердің мұсылман жын бауырларың да болуы мүмкін. Егер кетпесе, онда ол жын емес. Зиян тигізетін болса, өлтірулеріңе рұқсат»(Әбу Даууд, Әдәб 162; Ахмад ибн Хәнбал, әл-Мүснәд, 3/27), – деген. Бұл бір жағынан алып қарағанда, екі түрлі тайпаның арасында өткен келісім-шарт секілді. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бұл ұсынысына жындар: «Егер үмбетің әр нәрсені «бисмиллаһпен» бастап, барлық нәрсенің бетін жауып сақтайтын болса, біз олардың азықтарына тиіспейміз», – деп уәде береді. Әрине, жындардың азықтарымызды қалай пайдаланатыны, иісін ғана қорек ете ме, бұзылған жерін жей ме ол жағы бізге белгісіз. Себебі бір хадис шәріпте: «Тезек пен сүйектерге дәрет сындырмаңдар. Өйткені олар – жын бауырларыңыздың азығы»(Бұхари, Мәнәқибул-ансар 32), – делінген.

Имам Ағзам Абу Ханифанын толык атын білсем деп едім? Салафилер жайында айтсаңыздар? Дурыспа, бурыспа? АЛЛАҺ сіздерге разы болсын!

Құрметті Омар! 1. Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) Ирақтың Куфа қаласында үмәуйлік халифат тұсында (699 жылы ) дүниеге келген.

Азан шақырып қойылған аты ән-Нұғман болғанымен, халық оны Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам деп атайтын. Өйткені, ислам әдебі бойынша үлкен ғалым адамдардың аттары аталмайды. Олар хазірет, ұстаз сияқты құрметті сөздермен тілге алынады.
«Әбу Ханифа» (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған. Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил). Ғалымдардың айтуынша, «ханифа» — мазһабтың сипаты болып, ол «хақ, тура жол» деген мағынаны білдіреді. «Әбу» сөзінің түп мағынасы «әке» болғанымен, сонымен қатар оның «иесі, өкілі, басшысы, жетекшісі» деген баламалары да бар. Сонда, «Әбу Ханифа» деген сөздің мағынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды.
2. «Сәләф» сөзі қасиетті Құранның бірнеше жерінде кездеседі. «Алдыңғы өткендер», «бұрынғылар» деген мағынаны береді. Ислам ғұламаларының көбінің пікірінше мұсылмандардың алдыңғы үш толқыны сәләфилер деп аталған. Олар – Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сахабалары, табиғиндер (сахабаларды көргендер) мен табаға табиғиндер (табиғиндерді көргендер) исламның әуелгі үш ғасырында өмір сүрген. Құран кәрім мен Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сүннетіне ғана сүйеніп, соған сай амал еткен. Сондықтан да олар сәләфу салихиндер, хақ жолдағылар саналды. Ал, қазіргі «сәләфилер» өздерін сол бұрынғылардың жолындамыз дегендерімен, шын мәнінде атына амалдары мен іс-әрекеті сәйкеспейді.
Қазіргі «сәләфилер» – алғаш рет XVIII ғасырда қазіргі Сауд Арабиясының шекарасының ішінде қалған Нәжид аймағында пайда болды. Мұхаммед ибн Абдулуаһһабтың жүргізген «Уаһһабилік» қозғалысы да кейіннен «сәләфилік» делінген.
Сол сияқты Мысырда Жәмаледдин Ауғани, шәкірті Мұхаммед Абдух тарапынан бастау алған «Исламдық реформа» қозғалысының мақсаты дінді бұрынғылардың түсінігі бойынша іске асыру, негізгі қайнар көзге оралу, мұсылмандардың мәдени, саяси ұстанымдарын реформалау және батыс отаршыларына қарсы тұру идологиялары кейіннен сәләфилік атымен аталатын ағымның ортаға шығуына себепкер болған.
Бұл екі қозғалыстың негізін-де түпкілікті түсінбеушіліктер жоқ, бірақ мына мәселелерде айырмашылықтар кездеседі.
• Ақидада уаһһабилер кәлам мәзһабтарын қабыл етпейді. Әһли сүннеттің екі атақты кәлам ғалымы Әбу Мансур әл-Матуриди мен Әбул Хасан әл-Әшғариді саф Ислам ақидасының негізін кәлами дәлелдер қолдану арқылы және ақылды нақылдан (Құран, сүннет) үстем тұтуымен бұзған деп айыптайды. Сонымен қатар, мұташабих (астарлы) аяттар мен хадистердің Алла тағаланың ұлылығына сай жорамалдануына қарсы шыққан уаһһабилер тасаууфқа да қарсы екендіктерін ашық айтады.
Ал, Ауғани мен Абдухтың жолы болса, ақида саласында кәлам ғалымдарының қолданған әдістемелерін қолдап, философия, логика және кәлам секілді ғылымдарға қарсы шықпайды, мұташабих аяттар мен хадистердің, Алла тағала мен мақұлұқаттарының арасында ұқсастық болмауы үшін тәуил (астарлы мағынасы түсіндірілуін) етілуін қолдайды.
• Уаһһабилер, фиқһи (құ-қықтық) мәзһаб ретінде Ибн Таймия мен оның шәкірті Ибнул Қаийымның жолымен жүреді. Әһли сүннет мәзһабтарын истихсан, истислах, мәсалихи мурсәл және т.б. құқықи дәлелдерді қолданғандары үшін бидғат (жаңашылдық) енгізді деп айыптайды.
Ал, Ауғани мен Абдух жолы болса, бір мәзһабпен ғана жүруді қабыл етпейді. Барлық фиқһи мәзһабтарды бірлестіру жолын қарастырады.
Сонымен, араларындағы айыр-машылықтарды қысқа түрде түсін-діргеніміздей, бұл екі ағым уақыт өте келе бір-біріне жақындасып «Сәләфилік» деп атала бастады. Ортаға шыққан кезеңнен қазіргі таңға дейін сәләфилік ағымына басқа көзқарастағылар да қосылды. Сондықтан «Сәләфилік» деген кезде бір түсінікте, бір формада қалыптасқан топ емес, төменде баяндайтын көзқарастарды бой-ларына сіңірген топты көруге болады.

Ислам асыл дініміз

Біз әлеуметтік желідеміз

Байланыс