Ислам асыл дініміз

Ассаламуалейкум, у меня вопрос косательно расположения рук во время намаза, скажите пожалуйста куда нужно класть руки после такбира? один наиб имам сказал мне что нужно класть руки ниже пупка, а держать руки выше пупка нельзя и нам запрещенно им следовать. скажите пожалуйста разве те кто подымает руки во время намаза к груди и к животу они че вообще не правильно делают? и мы можем таких читателей намаза называть своими братями и мы можем ставать за ними во время намаза (то есть если человек подымающий руку во время намаза выше пупка), хотелось бы услышать ваши ответы с далелями спасибо заранее за ваш ответ

Уағалейкум ассалам!  Считаю рациональной необходимость подробного раскрытия (с точки зрения мусульманского богословия) такого элемента молитвы-намаза, как сложение рук в положении стоя, ведь нам (знающим и практикующим совершение обязательной молитвы) ежедневно приходится сталкиваться с этим на деле.

Для тех, кого интересует лишь практический аспект, сразу процитирую обобщенные определения, данные мусульманскими учеными по исследуемой теме: «После поднятия рук во время вступительного такбира мужчины опускают руки на живот прямо под пупком, кладя правую руку на левую, обхватывая мизинцем и большим пальцем правой руки запястье левой/1/

Так говорят богословы-ханафиты, обосновывая свои слова соответствующими доказательствами из Сунны Пророка. 
Согласно шафиитскому мазхабу, желательно опускать руки на живот между грудью и пупком в области сердца так, чтобы ладонь правой руки лежала на локте или между локтем и запястьем левой. Это мнение также имеет соответствующие обоснования»/2/.

Для тех, кто проецирует мнения и рекомендации ученых — наследников пророков /3/ — на свою религиозную практику, зная, что любая наука требует точности, а тем более мусульманское богословие, где все имеет основание, кто жаждет аргументации суждений с соответствующими ссылками на первоисточники, представляем краткое исследование по этой теме.

Начнем с того, что подавляющее большинство мусульманских ученых /4/, начиная со сподвижников Пророка и первых поколений после них, говорили о желательности расположения правой руки на левой в положении стоя при совершении молитвы. Именно правой на левой/5/. Имам аш-Шавкяни подчеркивал: «В доказательство правоты этого суждения имеется двадцать хадисов от восемнадцати сподвижников и таби‘ин (представителей первого поколения после Пророка)» /6/

Вот несколько достоверных хадисов из упомянутых двадцати:

— «Людям повелевалось [в качестве наставления, исходившего от Пророка], чтобы мужчины клали правую руку на левую во время молитвы [в положении стоя]» /7/;
— «Пророк вставал [при совершении молитвы-намаза] впереди нас имамом и [в положении стоя при чтении Корана] брал /8/ свою левую руку правой рукой»/9/;
— Ва’иль ибн Худжр передал: «Я видел Пророка молящимся, и он [в положении стоя при чтении Корана] брал левую руку правой» /10/;
— ‘Абдулла ибн Мас‘уд передал: «Мимо меня проходил пророк Мухаммад, когда я молился, положив левую руку на правую. Он взял мою правую руку и переложил на левую» /11/.

Что касается вопроса о том, где именно необходимо располагать руки, то по этому поводу в мусульманской религиозной практике имеются два основных мнения/12/.

Первый вариант. Прямо под пупком. Оптимальная форма: правая рука на левой прямо под пупком, обхватывая мизинцем и большим пальцем правой руки запястье левой. На это сделали акцент ученые ханафитского мазхаба и такие крупные ученые, как Суфьян ас-Саври, Исхак ибн Рахавейх, Абу Исхак аль-Марузи из числа ученых шафиитского мазхаба, а также имам Ахмад ибн Ханбаль (в одном из двух основных своих мнений) и другие /13/.

Обоснование.

Имам ‘Али ибн Абу Талиб говорил: «Сунной является класть правую руку на левую прямо под пупком» /14/. Мухаддисы (ученые-хадисоведы) уверяли, что словами самого Пророка данное повествование не является. Приводится это повествование именно как слова имама ‘Али в сводах хадисов имамов Ахмада ибн Ханбаля, ад-Дара Кутни, аль-Байхакы и Абу Дауда. В то время как Ахмад ибн Ханбаль оговорил, что характеристика одного из передатчиков (‘Абдурахмана ибн Исхака аль-Куфи) данного хадиса не соответствует критериям достоверности (мункяруль-хадис), то, например, Абу Дауд в своем своде хадисов никак не прокомментировал наличие слабого звена в цепочке передатчиков, а лишь сослался на вышеупомянутое суждение имама Ахмада. Кстати, имам Абу Дауд приводит также слова Абу Хурайры, похожие по смыслу на слова имама ‘Али, но в иснаде (цепочке передатчиков) также присутствует имя ‘Абдурахмана ибн Исхака аль-Куфи /15/.
В дополнение к этому у имама Ибн Хазма приводятся слова Анаса ибн Малика: «Расположение правой руки на левой прямо под пупком — это одна из норм этики пророков» /16/

Второй вариант. На груди, между грудью и пупком в области сердца /17/.

Обоснование.

Ва’иль ибн Худжр передал: «Я молился вместе с Пророком, и он положил правую руку на левую/18/ в области груди (на грудь)» /19/. Мухаддисы (ученые-хадисоведы) говорили о низком уровне достоверности данного хадиса, а некоторые — о недостоверности /20/.
Итак, оба варианта расположения рук во время стояния на молитве-намазе не имеют однозначной достоверности и поэтому оба допустимы, так как известно и непоколебимо достоверно, что пророк Мухаммад (да благословит его Всевышний и приветствует) клал правую руку на левую (брал левую руку правой) и другим повелевал делать именно так. 

Великий мухаддис имам ат-Тирмизи заключил: «Все ученые, начиная со времен сподвижников Пророка, говорили о том, что в молитве-намазе правая рука кладется на левую руку. Некоторые из них считали, что руки в таком положении располагаются над пупком, а другие — прямо под ним. И оба варианта возможны» /21/. Имам Ахмад ибн Ханбаль говорил о канонической допустимости обоих вариантов/22/.

Так что оба вышеприведенных мнения допустимы и оба с определенной долей обоснованности появились в религиозной практике мусульман. В практическом плане молящийся должен следовать рекомендации ученых того мазхаба, мнение которых он разделяет в большей части положений религиозной практики. 

И в заключение подчеркну: все мусульманские ученые без исключения говорили о том, что данный аспект молитвы не является какой-то важной составляющей ее, это лишь действие из категории желательных (мустахаб), то есть какие-то неточности в нем никак не влияют на действительность молитвы-намаза/23/.
Мы можем предположить, что смысл подобного расположения рук (будь они сложенными на груди или под пупком) таков: стояние пред Господом в образе смиренно просящего и молящего о милости/24/.
/1/ Женщины же, по мнению всех ученых, опускают руки на грудь, кладя кисть правой руки на запястье левой. См., например: Аз-Зухайли В. Аль-фикх аль-ислами ва адиллятух [Исламское право и его аргументы]: В 11 т. Дамаск: аль-Фикр, 1997. Т. 2. С. 873.
/2/ Аз-Зухайли В. Аль-фикх аль-ислами ва адиллятух. Т. 2. С. 873, 874; аль-‘Айни Б. ‘Умда аль-кари шарх сахих аль-бухари [Опора чтеца. Комментарий к своду хадисов аль-Бухари]: В 25 т. Бейрут: аль-Кутуб аль-‘ильмия, 2001. Т. 5. С. 407, 408.
/3/ Пророк Мухаммад (да благословит его Аллах и приветствует) говорил: «Ученые — это наследники пророков». См., например: аль-Хаттаби Х. Ма‘алим ас-сунан. Шарх сунан аби дауд [Достопримечательности сунн. Комментарий к своду хадисов Абу Дауда]: В 4 т. Бейрут: аль-Кутуб аль-‘ильмийя, 1995. Т. 4. С. 169, хадис № 1448. Также есть высказывание: «Кто пренебрегает ‘алимами (учеными), тот не будет обладать знаниями».
/4/ Среди тех, кто явился исключением и заявил о том, что руки должны быть свободно опущены, была часть ученых маликитского мазхаба. Данное мнение крайне неубедительно с точки зрения канонической обоснованности, скорее даже не имеет соответствующего обоснования. См., например: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани [Господне открытие (помощь) для упорядочения свода хадисов Ахмада ибн Ханбаля аш-Шайбани]: В 12 т., 24 ч. Бейрут: Ихья ат-турас аль-‘араби, [б. г.]. Т. 2. Ч. 3. С. 173.
Кстати, сам имам Малик был согласен с мнением большинства ученых о необходимости складывания рук, что упомянуто в его своде хадисов «аль-Муватто’ », но из-за неверной интерпретации часть его учеников восприняли и развили мнение именно о свободно опущенных руках. См., например: Имам Малик. Аль-муватто [Общедоступный]. Бейрут: Ихья аль-‘улюм, 1990. С. 130, хадисы № 377, 378; аль-‘Аскаляни А. Фатх аль-бари би шарх сахих аль-бухари [Открытие Создателем (для человека в понимании нового) через комментарии к своду хадисов аль-Бухари]: В 18 т. Бейрут: аль-Кутуб аль-‘ильмия, 2000. Т. 3. С. 285, 286; ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа) [Пути мира (издание перепроверенное, с уточнением достоверности хадисов)]: В 4 т. Бейрут: аль-Фикр, 1998. Т. 1. С. 394, 395.
Что касается ханбалитского мазхаба, то в нем равнозначны оба упомянутых ранее мнения (мнение ученых-ханафитов и ученых-шафиитов), то есть они согласны с обоснованностью обоих вариантов расположения рук. См., например: Аз-Зухайли В. Аль-фикх аль-ислами ва адиллятух. Т. 2. С. 873, 874.
/5/ См., например: Аль-‘Аскаляни А. Фатх аль-бари би шарх сахих аль-бухари. Т. 3. С. 285, 286; аль-‘Айни Б. ‘Умда аль-кари шарх сахих аль-бухари. Т. 5. С. 407; ат-Тирмизи М. Сунан ат-тирмизи [Свод хадисов имама ат-Тирмизи]. Бейрут: Ибн Хазм, 2002. С. 101; Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 173; ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа). Т. 1. С. 393.
/6/ См.: Аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар [Достижение целей]: В 8 т. Бейрут: аль-Кутуб аль-‘ильмийя, 1995. Т. 2. С. 192; аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 173.
/7/ Хадис от Сахля ибн Са‘да; св. х. Ахмада, аль-Бухари и др. См., например: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 172, хадис № 500, «сахих»; аль-‘Аскаляни А. Фатх аль-бари би шарх сахих аль-бухари. Т. 3. С. 285, хадис № 740, «сахих».
/8/ В хадисе употреблен глагол «ахаза», который переводится как «брать», «охватывать, захватывать».
/9/ Хадис от Кабиса ибн Хульба от отца его; св. х. Ахмада, Ибн Маджа, ат-Тирмизи и др. См., например: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 172, хадис № 499, «хасан»; Ибн Маджа М. Сунан [Свод хадисов]. Рияд: аль-Афкяр ад-давлия, 1999. С. 97, хадис № 809, «хасан, сахих»; ат-Тирмизи М. Сунан ат-тирмизи. С. 101, хадис № 252.
/10/ Хадис от Ва’иля ибн Худжра; св. х. Ибн Маджа. См., например: Ибн Маджа М. Сунан. С. 97, хадис № 810, «сахих».
/11/ Хадис от ‘Абдуллы ибн Мас‘уда; св. х. Ибн Маджа, Абу Дауда и др. См., например: Ибн Маджа М. Сунан. С. 97, хадис № 811, «сахих»; Абу Дауд С. Сунан аби дауд [Свод хадисов Абу Дауда]: В 2 т., 4 ч. Каир: аль-Хадис, [б. г.]. Т. 1. Ч. 1. С. 199, хадис № 755.
Также см., например: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 171, хадис № 498, «сахих», а также хадис № 501; аль-Амир ‘Аляуд-дин аль-Фариси (675–739 по хиджре). Аль-ихсан фи такриб сахих ибн хаббан [Благородный поступок в приближении (к читателям) свода хадисов Ибн Хаббана]: В 18 т. Бейрут: ар-Рисаля, 1991. Т. 5. С. 67, 68, хадис № 1770, «сахих»; Аль-Кари ‘А. (умер в 1014 году по хиджре). Миркат аль-мафатих шарх мишкят аль-масабих: В 11 т. Бейрут: аль-Фикр, 1992. Т. 2. С. 657, 658, хадисы № 797, 798, а также с. 664, хадис № 803; аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар. Т. 2. С. 191, 192, 193, хадисы № 673, 674, 675. 
/12/ См., например: Ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа). Т. 1. С. 393 и др.
/13/ См., например: Мадждуддин А. Аль-ихтияр ли та‘лиль аль-мухтар [Выбор для объяснения избранного]: В 2 т., 4 ч. Каир: аль-Фикр аль-‘араби, [б. г.]. Т. 1. Ч. 1. С. 49; аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 171, 174; аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар. Т. 2. С. 194. 
/14/ Слова имама ‘Али ибн Абу Талиба; св. х. Ахмада, ад-Дара Кутни, аль-Байхакы и Абу Дауда. См., например: Абу Дауд С. Сунан аби дауд. Т. 1. Ч. 1. С. 199, хадис № 756; аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар. Т. 2. С. 193, хадис № 676.
/15/ См.: Абу Дауд С. Сунан аби дауд. Т. 1. Ч. 1. С. 199, хадис № 758; аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 171, хадис № 497 и пояснение к нему.
/16/ См., например: Аль-‘Айни Б. ‘Умда аль-кари шарх сахих аль-бухари. Т. 5. С. 408.
/17/ См., например: Аль-Хатыб аш-Ширбиний Ш. Мугни аль-мухтадж [Обогащающий нуждающегося]: В 6 т. Египет: аль-Мактаба ат-тавфикыйя, [б. г.]. Т. 1. С. 348; аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар. Т. 2. С. 194. 
/18/ Эти слова Ва’иля ибн Худжра приведены в своде хадисов имама Муслима, но у Муслима нет упоминания «в области груди (на грудь)». См., например: Ан-Навави Я. Сахих муслим би шарх ан-навави [Свод хадисов имама Муслима с комментариями имама ан-Навави]: В 10 т., 18 ч. Бейрут: аль-Кутуб аль-‘ильмийа, [б. г.]. Т. 2. Ч. 4. С. 114, хадис № (401) 54. 
/19/ Хадис от Ва’иля ибн Худжра; св. х. Ибн Хузеймы. См., например: Аль-‘Айни Б. ‘Умда аль-кари шарх сахих аль-бухари. Т. 5. С. 408; ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа). Т. 1. С. 393.
/20/ См., например: Аш-Шавкяни М. Нейль аль-автар. Т. 2. С. 194; ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа). Т. 1. С. 393.
/21/ См.: Ат-Тирмизи М. Сунан ат-тирмизи. С. 101. 
Такие же слова приводятся в пояснениях к своду хадисов имама Ахмада ибн Ханбаля. См.: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 172.
/22/ См.: Аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 174.
Также см.: Аль-Кари ‘А. Миркат аль-мафатих шарх мишкят аль-масабих. Т. 2. С. 659. 
/23/ См., например: Ас-Сан‘ани М. Субуль ас-салям (таб‘а мухаккака, мухарраджа). Т. 1. С. 393 и др.
/24/ См., например: Аль-‘Аскаляни А. Фатх аль-бари би шарх сахих аль-бухари. Т. 3. С. 285; аль-‘Айни Б. ‘Умда аль-кари шарх сахих аль-бухари. Т. 5. С. 408; ан-Навави Я. Сахих муслим би шарх ан-навави. Т. 2. Ч. 4. С. 115; аль-Бенна А. (известный как ас-Са‘ати). Аль-фатх ар-раббани ли тартиб муснад аль-имам ахмад ибн ханбаль аш-шайбани. Т. 2. Ч. 3. С. 174.

Ассаламу алейкум! Оразаларыңыз қабыл болсын! Сұрайын дегенім, мен бүгін түнде ауыз бекітіп, таң намазын оқыған соң, төсекте жатқан кезде, мен өз денемді қимылдата алмай қалдым, сөйлей де алмай қалдым. Маған тығы да бір күлген дыбыстар естілді. Содан соң орташа есеппен 3 секунттан кейін сөйлей алдым. Сол кезде Лә Иләхә Илалла Мұхаммадур расулалла деп үш рет айтым. Содан соң денемді қимылдата алдым. Сұрайын дегенім бұндай жағдай неге болады? Одан қалай арылуға болады? Исламда бұл жайлы айты! лған ба? Интертеннет қарасам оны "Сонный паралич" деп атайды екен? Бұған не дейсіздер, ұйқыға жатарды және тұрғанда айтылатын дұғалар мұны тоқтата ала ма? Соны жазып берсеңіздер? Алдын ала рахмет! Сіздерге Аллах разы болсын.

Уа ғалейкумуссалам, Алмаз мырза! Сіздің де Рамазанда тұтқан оразаңыз, жасаған құлшылығыңыз, тілеген дұға-тілегіңіз қабыл болсын!
Бастырылу медицинада ұйқы салы деп аталады. Дәрігерлер қан айналымындағы ретсіздіктерден және психологиялық күйзелістерден туындайтындығын білдіріп былай дейді: Ұйқы кезінде физиологиялық сал жағдайы болады, бұлшықеттер қимылдай алмайды. Адам ұйқыдан оянған кезде әрекет ете алмайды, дыбыс шығара алмайды. Үстімізде ауыр жүк бар сияқты, үстімізге біреу отырып алған сияқты болады. Біраздан соң өздігінен өтеді.

Бастырылудан құтылу үшін жатар кезде төсекке дәретпен жату керек. Әузу-бисмилләһ айтып, оң жағымен құбылаға қарсы жатып, оң алақанды бетіне қойып жату керек. Аят-әл курси, үш Ихлас, Фатиха, Фәлақ және Нас сүрелерін оқу керек. Одан кейін үш рет «Әстағфируллаһәл азыйм әлләзи лә иләһә иллә һу» оқып, үшіншісіне «Әл хаййул қаййума уә әтубу иләйһ» деп қосу керек. Одан кейін он рет «Лә хаула уә лә қууата иллә билләһ» оқып, оныншысына «..һил алийил азыйм әлләзи лә иләһә иллә һу» деп қосу керек.

Құрайш сүресін түнде жатарда 11 рет оқу керек.

Төмендегі хадис шәрифтерде білдірілген дұғаларды оқу керек:

«“Бисмилләһилләзи лә йәдурру мә’асмихи шәй ун фил әрди уә лә фиссама’и уә хуәссәми’ул алим” дұғасын азанда 3 рет оқыған адамға кешке дейін, кешке оқығанға азанға дейін ешқандай бәле келмейді.» (Ибн Мажа)

«“Әузу бикәлимәтил-ләһит-таммәти мин шәрри мә халәқа” дұғасын оқыған адамға, сол жерден кеткенге дейін ешнәрсе зиян бере алмайды.» (Мүслим)

Аяти хырзды да қырық күннен астам оқу керек және әрдайым өзімен бірге алып жүру керек.

Дәрігерге көрініп, қажетті дәрілерді қабылдау да пайдалы.

Әссәләму әлейкум уа рахматуллаh Сұрақ Дадджал жайлы жассаңыз оган кимдер алданбайды Намаз окып Даджалдын келетинен хабары бар мусылмандар алданбайма Ал хабары жоктарше? Дажалдын келетинине сену керекпе сенбесе иманы толык боладыма Аллаh разылыгы ушин жауап жассаңыз?

Уа ғалейкумуссалам уа рахматуллаһи уа баракатуһ! Жалпы, дәжжәл туралы мәлімет көп емес.

Дәжжәл (араб.: دجّال‎) араб тілінен аударғанда өтірікші, алаяқ деген мағана береді. دَجَلَ (дәжәлә) етістігі өтірік айту, алдау, шатыстыру, алтын жалату, бояу деген мағына береді. Мұхаммед пайғамбар айтқан: «Қияметтің алдында отызға жуық өтірікші алаяқтар (дәжжәл) пайда болады. Олардың әрбіреуі: „Мен пайғамбармын, мен пайғамбармын“ дейді» (Муснад Ахмад).

Терминологияда: «Дәжжәл деген үлкен биліктің иесі болатын яһуди ер адам. Заманның ақырында шығып, жер бетіндегі ең үлкен сынақ (фитна) болады. Ол өзін алғашқыда пайғамбармын деп, содан кейін құдай екенін айтады. Оған надандар мен қарапайым халық артынан еріп, оғанАллаһ тура жолға салған салихалар мен тақуалар қарсы тұрады. Ол бірде бір қаланы қалдырмай барлық жерді шарлап шығады, тек Мекке менМедине қаласынан басқа. Дәжжәл Мәриям ұлы Исаның қолынан қаза табады»

«Шын мәнінде Дәжжәл — қысқа бойлы, қисық аяқты, бұйра шашы бар, бір көзді, екіншісі сүртілген, ол шығып та, кіріп та тұрған жоқ. Егер сендер шатыссаңдар, біліңдер, сендердің Раббыларың біркөзді емес» (Сунан Әбу Дәуд).

«Оның көздерінің арасында „Кәпір“ деп жазылып тұр. Бұл жазуды сауатты мумин де, сауатсыз мумин де оқи алады» (Сахих Муслим).

Имам Муслимнің «Сахих» және Ахмәд ибн Ханбәлдің «Муснәд» атты хадис жинақтарында Пайғамбарымыз бен сахабалар арасында мынадай әңгіме өрбиді. Пайғамбарымыз: «Адамдар діннен көптеп бет бұрып жатқан кезде тажал (дәжжәл) шығады». Басқа бір хадисінде: «Ол шығыстан көрініп қырық күнде жерді бұ басынан о басына дейін аралайды. Оның бір күні сендердің бір жылдарың... Ал кейбір күндері сендердің бір айларың. Келесі бір күні бір апталарың, қалған күндері сендердің бір күндерің тәрізді» дейді. Сонда сахабалардың бірі: «Бір жылға созылған сол күнде бір күндік намаз жеткілікті ме?»,– деп сұрайды. Ол: «Жоқ, өлшеп, есептейсіңдер»,– деп жауап қатады. 
Дәжжәлдың келетіндігіне сену уәжіп.

Салеметсіздер ме тұтқан оразаларымыз қабыл болсын! Алдынғы жауаптарыңыз үшін рақмет! Тағы бір өтінішім бар еді әйелдер намазының басқа уақыттағы үлгілерін жариялай аласыздар ма? Рақмет!

Құрметті Балқия ханым! Сіздің сұрауыңызға орай төмендегі сұрақ-жауаптарды жолдаймыз.

Сұрақ: 
Әйелдердің намазының ерлердің намазынан айырмашылықтары, яғни өзгеше тұстары, әрекеттері қандай?

Жауап: Олар мыналар:

1) Әйелдер намазды қолдарын еркектер сияқты құлаққа апармай, кеуде тұсына әкеліп, саусақтарының ұшын иық деңгейіне дейiн көтерiп бастайды. Оң қолының саусақтарымен сол қолының білегін байлап ұстамайды. Оң қолын сол қолының үстіне, көкірегінің үстіне қояды.

2) Рүкуге иілгенде аяқтарын біріктірмейді. Рукуде еркектердей түзу иілмейді, арқасын, басын, аяқтарын түзу ұстамайды, яғни белі мен басын бір деңгейде ұстамайды. Аз иіледі. Қолдарын тізелерінің үстіне қойып, тізелерін бүгеді, бірақ тізелерін қапсыра ұстамайды. Саусақтарының арасын ашпайды, бір-біріне жабыстырып ұстайды.

3) Сәждеде қолдарын денесіне жақын ұстап шынтағын жерге төсейді. Қарнын сандарына жабыстырып ұстайды.

4) Тәшәһудте аяқтарын оң жаққа қарай шығарып, сол жағымен жерге отырады. Яғни аяқтар оң жаққа шығарылып сол санының үстіне отырады. Қол саусақтарының ұшы тізеге дейін қойылып, саусақтардың арасын бір-біріне жабыстырып ұстайды.

5) Дұға еткенде қолдарын алға қарай созбай, жүзіне қарсы шынтағын бүгіңкі ұстайды.

6) Таң намазын кешіктіріп оқуы мүстаһаб емес. Уақыт кірісімен оқулары жақсы болады.

7) Намазды дауыс шығарып оқымайды. Құрбан айттарында парыз намаздарынан кейін тәшриқ тәкбірін дауыссыз оқиды. (Рәддул-мухтар, Тахтауи)

 

Сұрақ: “Халәби” және  “Рәддул-мухтар” кітаптарында рүкуға иілгенде аяқ тобықтарын біріктірудің сүннет екендігі жазылған. Әйелдер де аяқтарын біріктіре ме?

Жауап: Жоқ, әйелдер аяқ тобықтарын бір-біріне тигізіп ұстамайды. Бұл еркектерге тән сүннет.

 

Сұрақ: Жұма күні ерлердің жұма намазынан шығуларын күтпестен әйелдер үйде бесін намазын оқи алады ма?

Жауап: Әрине, оқи алады.

 

Сұрақ: Бір рүкн мөлшеріндей шашымыз ашылса, намаз бұзылады ма? Рүкн мөлшері деген не?

Жауап: Намаздың бұзылуында және сәһу сәжделерінде рүкн мөлшері өте маңызды. Мұны жақсылап түсініп алу керек. Намаздың ішіндегі парыздарға – рүкн деп айтылады. Барлығы бесеу: қиям, қыраат, рүку, сәжде және қадаи-ахир (соңғы отырыс). Әйелдерде шаш әурет болып саналады. Осы рүкндердің ішінде шашы ашылған әйел бір аятты оқитындай уақыт шашын жаба алмаса, намазы бұзылады. Шашы ашылған кезде бір қолымен дереу жабатын болса, намазы бұзылмайды. Екі қолымен жабатын болса, намазының бұзылатындығын білдірген кітаптар да бар. Сондықтан бір қолымен жабуға тырысу керек.

Немесе үш рет “сүбханаллаһ” дейтіндей уақыт әурет жері ашық қалса, намазы бұзылады. Қалыпты түрде үш рет “субханаллаһ” деп айту“бір рүкн” дік өлшем болып табылады.

Қанша рәкат оқығанынан шатасып, намаз ішінде ойланған адам кейінгі рүкннің немесе уәжібтің үш рет “сүбханаллаһ” дейтіндей уақыт кешігуіне себеп болса, сол арада аят және тәсбих оқыса да сәһу сәждесін жасауы керек.

 

Сұрақ: Әйел адам сәжде еткенде орамалы маңдайына түсіп жауып тұрса, мәкрух бола ма?

Жауап: Иә. Сәждеге маңдай ашық күйде тиюі керек.

 

Сұрақ: Дені сау әйелдер кейде егістікте, кейде мешітте бөтен еркектердің көретін жерлерінде намазын отырып оқиды. Қиям яғни тік тұру парыз емес пе? Бөтен еркек көреді екен деп намазды отырып оқу жаиз ба?

Жауап: Жаиз емес. Парыз намазды тік тұрып оқу парыз. Тік тұра алмайтын ауру адам отырып оқиды. Бөтен еркек көреді екен деп отырып оқу жаиз болмайды. (Рәддул-мухтар, Хиндийа)

 

Сұрақ: Әйел адам жалаң аяқ намаз оқи алады ма?

Жауап: Намаз киімі ұзын болса, аяқтары көрінбейтін болса, ешқандай зияны жоқ.

 

Сұрақ: Намаз борыштары (қазалары) бар әйел жылдар бойындағы хайзды күндерінен бөлек күндердің қаза намаздарын есептей ма?

Жауап: Иә.

 

Сұрақ: Намаз оқып жатқанда әйелдің алтын әшекейлері көрінсе жаиз ба?

Жауап: Көрінбегені жақсы болады.

 

Сұрақ: Әйел адамның намазын үйде күйеуімен немесе махрем еркек туысқанымен жамағатпен оқуы жалғыз оқығаннан абзал ма?

Жауап: Иә.

 

Сұрақ: Тізесі мен аяғының арасының 1/4 бөлігі ашылған әйелдің намазы бұзылады ма?

Жауап: Иә.

 

Сұрақ: Әйелдің намазда жүзін жұқа матамен жабуы жаиз ба?

Жауап: Жаиз емес.

 

Сұрақ: Кресттің суреті бар юбкам бар. Суретті киімдер секілді мұнымен де намаз оқу мәкрух бола ма?

Жауап: Иә, мәкрух болады.

 

Сұрақ: Ерін далабы (помада) мен тырнаққа жағатын лакқа плацента қосатынын сол салада жұмыс істейтін бірнеше адамдардан естідім. Ерін далабы мен лак жағып намаз оқуға бола ма?

Жауап: Лактың құрамына плацента қосылмаған күннің өзінде де лактың астына су өтпейді. Тырнаққа лак жағылған күйде дәрет алынған жағдайда дәрет өтпейді.

 

Сұрақ: Орамалдың астынан парик көрінсе, намаз бұзылады ма?

Жауап: Бұзылмайды.

 

Сұрақ: Малики мазһабын тақлид ететін әйел дәретте және ғұсылда өрілген шашын шешуі керек па?

Жауап: Малики мазһабында әйелдің дәрет алғанда өрулі шашын шешуі қажет емес. Өрулі шаштың үстінен барлығына мәсһ тартады. Ғұсылда да шаштарының түбіне, яғни басындағы теріге су тиетіндей болса, өрілген шашын шешудің қажеті жоқ. Ханафи мазһабында да осындай. Яғни әйелдер өрулі шаштарының түбіне су тиетіндей болса, өрімді шешпей үстінен мәсһ тартуы жеткілікті. Шаштың түбі ылғалданбаса, өрімді шешу керек болады. Өрілмеген шаштардың барлық жағын жуу парыз. Маликиде ғұсыл алғанда шаштарды тарамдау да керек.

 

Сұрақ: “Әйел адам мақта (күрсүф-прокладка) қолданбаса, намазы қабыл болмайды” делінеді. Сол дұрыс па?

Жауап: Ондай нәрсенің ешқандай негізі жоқ. Ешқандай мата? мақта қолданылмаса да намаздары сахих болады. Мақта қолданылмаса, ішкиімі ластануы мүмкін. Ластанған ішкиімді шешіп, таза ішкиіммен намаз оқылады. Мата немесе мақта намаздан кейін қойылса, ішкиімі ластанған болмайды. Егер Малики мазһабын тақлид ететін болса, намазда тұрғанда да ағынты келсе, дәреті де, намазы да бұзылмайды.

 

Сұрақ: Хайзды, нифасты әйел намаз оқи алады ма?

Жауап: Намаз оқи алмайды. Хадис шәрифтерде былай делінген:

«Хайзды әйел намаз оқи алмайды.» (Бұхари, Мүслим)

«Истихазалы (үзірлі) әйел хайзы біткен соң жуынып, намазын оқиды және оразасын ұстайды.» (Дарими)

 

Сұрақ: Көршіміз “Жилбабсыз яғни паранжасыз намаз оқыған әйелдің намазы қабыл болмайды” дейді. Ондай нәрсе бар ма?

Жауап: Ондай нәрсенің ешқандай негізі жоқ. Жилбаб деп әйелдің де, еркектің де киіміне, көйлегіне айтылады. Өйткені хадис шәрифтерде былай делінген:

«Харамнан жилбаб (көйлек) киген еркектің намаздары қабыл болмайды.» (Бәззар)

«Намыс жилбабын (жамандықпен беті ашылған) шешкен адамның (артынан) әңгімелеу ғайбат болмайды.» (Бәйһақи)

Жилбаб – бас орамалдан кең және көйлектен қысқа болған жапқыш. Денені жауып тұратын барлық жапқыштарға (киімдерге) айтылады. (Әбүссууд тәфсирі, Рухул-бәйан тәфсирі)

Расуллуллаһ алейһиссаламның әйелі Үммі Сәләмә анамыз былай дейді:

«Расулуллаһтан әйел адам тек орамалы және көйлегімен изарсыз намаз оқи алады ма?» деп сұрағанда «Киген ұзын көйлегі аяқтарының үстімен бірге барлық денесін жабатын болса, оқи алады» деді. (Әбу Дауд)

Және хадис шәрифтерде былай делінген:

«Әйел адам басын және барлық денесін жабатын киіммен намаз оқыса, жабыну әміріне мойынсұнған болады және намазы қабыл болады.» (Әбу Дауд, Тирмизи)

«Намазды изар және ридамен оқыңдар!» (Ибн Адий)

Изар – белден төмен жабатын, ал рида – белден жоғарғы бөлікті жабатын киім. Ихрамның да төменгі бөлігіне – изар, жоғарғы бөлігіне рида делінеді. Изар – жапқыштың бір түрі, ал рида көйлектің бір түрі.

«Баһрур-раиқ»та былай делінген:

«Еркек әйеліне мыналарды алып беруі керек: кисуә (киім кешек), жылына екі дыр (кеудесі ашылатын ұзын көйлек), екі химар (бас орамал) және екі милхафа (әйелдердің көшегі шыққанда киетін сыртқы киімі. Оларға: плащ, пальто сияқты киімдер жатады).»

“Нұр” сүресінің 31-ші аятында: «Әйелдер химарларын (бас орамалдарын) жағаларының үстіне дейін жапсын!» делінген. Егер әйелдер тек паранжа кигендерінде химарларын (бас орамалдарын) жағаларының үстіне дейін (яғни мойындарымен қосып)жабу туралы сөз қозғалмайтын еді.

Әйелдерге дене пішіндерін (қопал әурет жерлерінің түрі және түсін) белгілі етпейтіндей (тартып тұрмайтын) кез келген киіммен жабыну (киіну, орану) парыз. Дініміз әйелдердің әурет жерлерін жабуын бұйырды, бірақ белгілі бір киім түрін білдірмеді. (Дурәрул-мултәқитә)

Бұл дәлелдердің барлығы әйелдердің паранжа киюі керек еместігін көрсетуде. Сүйікті пайғамбарымыздың әйелерінің де, сахабалардың әйелдерінің де паранжа кигендеріне қатысты ешқандай дәлел жоқ. Дін кітаптарында да әйелге напақа ретінде берілуі керек болған киімдер білдірілсе де ешқайсысында паранжа туралы сөз қозғалмаған.Олай болса паранжа күллі мұсылман әлемінің емес, тек бір екі елдің салты ғана.

 

Сұрақ: Әйелдер үшін айт намазы мен жұма намазы парыз болған бір мазһаб бар ма?

Жауап: Айт намазы Шафии мен Малики мазһабында сүннет, Ханафиде уәжіп болып табылады. Жұма намазының тек еркектерге парыз екендігі әр түрлі хадис шәрифтермен білдірілген. Бұлардың екеуі мыналар:

«Жұма намазы құлға, әйел, бала, ауру болған адамнан басқа барлық мұсылмандарға парыз.» (Әбу Дауд, Хаким)

«Намаз оқытуы үшін бір еркекке әмір етіп, кейін жұма намазына келмеген еркектердің үйлерін бастарына төңкерсем деп ойлаймын.» (Бұхари)

Айт намазының шарттары да жұма намазының шарттары секілді. Сондықтан жұма намазына бармаған әйел айт намазына да бармайды.

Еркектердің үйде оқыған намаздарынан мешітте жамағатпен бірге оқыған намаздарының сауабы  27 есе көп болатыны, ал әйелдердің мешітте оқыған намаздарынан үйде оқыған намаздарының сауабы көп болатыны хадис шәрифтермен білдірілген.

 

Сұрақ: Әйел адам еркектерге имам бола алады ма?

Жауап: Барлық фиқһ кітаптарында имам болуға қатысты білдірілген шарттардың бірі «Еркек болу. Әйел адам еркектерге имам бола алмайды» делінген. (Халәби)

“Дурәр” кітабындағы хадис шәрифте былай делінген:«Әйелдердің (намазда имам болып) алдыңғы қатарға шығуы жаиз емес.» (Рәзин)

Әйел адам еркектермен бірге жамағатқа араласып намаз оқыса, әйелдің оң жағында, сол жағында және артында тұрған еркектің намазы бұзылады. (Рәддул-мухтар)

 

Сұрақ: Неліктен әйелдер еркектердің арасында намаз оқымайды? Дін бауырлары емеспіз бе, намазды қатар тұрып бірге оқығанның не айыбы бар?

Жауап: Шынында да әйелге намазда бір жаманшылық жасайтын еркек шықпас. Олай болса неліктен әйелдер еркектердің арасына кірмейді? Әрбір әйел біреуіміздің анамыз, біреуіміздің қарындасымыз, немесе әйеліміз, қызымыз, әпкеміз, апамыз да болуы мүмкін- деп ойлайтындарымыз жоқ емес.

Иә, анамызбен де бір сапта тұрып намаз оқи алмаймыз. Өйткені оның емес, біздің намазымыз бұзылады. Сізге ұқсап басқа бір әйел де: «Маған ол еркектердің қандай зияны тиюі мүмкін» деп айтқан еді. Әлбетте еркектердің оған да, саған да, бізге де зияны тимейді. Бірақ әйел мен еркек қатар тұрып бірге намаз оқығанда, еркектің намазы бұзылады. Неге бұзылады? Намаз оқуды бізге әмір еткен Аллаһу та’ала солай бұйырғаны үшін, яғни Аллаһу та’аланың әмірі солай. Бір әйел неліктен екі еркекке тұрмысқа шыға алмайды, неліктен ағайынды, яғни ағасымен қарындасы үйлене алмайды, тағы да сол жауап Аллаһу та’ала бізге солай әмір еткені үшін. Яғни бір себептің салдарынан емес. Мысалға: еркектерге жібектен киім кию харам, неге харам? Жауабы тағы сол, бізге солай әмір етілгені үшін.

 

Сұрақ: Америкада әйел имамның шіркеуде жұма намазын оқытуының мақсаты не? Феминизим үшін бе? Әлде басқа да мақсаттары бар ма?

Жауап: Әрине, мақсаттары бар. Бірақ түпкі мақсаттарының не екенін білмейміз. Көзге ілігіп жатқандары бар. Хұтбада және сөздерінде мына мәселерлерді алға тартады:

«Әйел де еркектің жасаған істерін жасауы керек. Мысалға: әйел жасаған зинасының салдарынан жазаландырылмауы керек. Жасаған зиналарын жасыруға және зина жасау құқығына ие. Бұл феминизмнен де артық реформа істері. Исламның қағидалары бұдан былай өзгеруі тиіс. Енді Стамбұлға барын сондағы Сұлтан Ахмет мешітінде де жұма намазын оқытқым (имам болғым) келеді.»

Ирандық бір профессор әйел мен дін танушы бір профессор еркек те: «Имамдық үшін әйел мен еркектің арасында айырмашылық жоқ. Кім қаншалықты қабілетті болса, сол имам болуы керек» деп Америкалық әйелдің имамдығын мақұлдағаны бар. Осы сияқты басқалардың да қаңқылдаған дауыстары шыққан. Бұлардың мақсаттары феминизм де, дінде реформа жасау да емес. Діндегі реформа деген атпен дінді іштей құлату болып табылады. Әуелі әйелдер жұма намазына қатысуы керек деді, кейін хайзды, нифасты кезінде намаз оқи алады, орануы шарт емес деп кейбір хайзды әйелдерге жаназа намазын оқытқызды. Әйел әйелге имам бола алады, деді. Енді қазір әйел адам еркектерге имам бола алады, делінді. Бірте-бірте діннің әмірлері бұзыла бастады. Бұлар қияметтің белгілерінен болып табылады.

Мұндай заманда әһли сүннет ғалымдарының кітаптарына жабысудың маңызы күннен-күнге артуда.

 

Сұрақ: Үлкен ислам илмихалы атты кітапта: «Әйелдің әйелге имам болуы жаиз» делінген, сіздер неліктен мәкрух дейсіздер?

Жауап: Ешбір илмихалда олай делінбеген. Сіз айтқан илмихалға да қарадық. Ол жерде: «Әйелдің әйелге имам болуы керахетпен жаиз» делінген. Керахетпен деген сөзді не үшін жазбағаныңызды түсінбедік. Керахет – мәкрух деген сөз.

Яғни әйелдің әйелге имам болуы мәкрух болады. Мәкрух делінгенде тахриман мәкрух түсініледі. Тахриман мәкрух – харамға жақын мәкрух, намаздың сауабын жоқ қылады. Тек намаз борыштарынан құтылған болса да сауап алынбайды.

Қысқасы, дін енді ғана келді ме? Дініміздің үкімдері белгісіз бе? Күн сайын діннің бір үкімін жоюға тырысудың мақсаты не?

 

Сұрақ: Әйелдердің жаназаларға қатысулары, жаназа намазын оқулары, жаназаны тасуы және жерлеуі парыз ба?

Жауап: Жоқ, әйелдерге парыз емес. Бір хадис шәрифте былай делінген:

«Әйелдер жаназаларға қатыспайды.» (Бұхари, Мүслим, Әбу Дауд)

 

Хайзды әйелге тыйым салынғандар

Сұрақ: Бір мазһабсыз кісі: «Кең таралған сенімдерде әйелдер хайз кезінде намаз оқи алмайды, ораза тұта алмайды, мусхафты ұстай алмайды, мешітке кіре алмайды делінсе де, бұған тыйым салған бір хадис, немесе бір дәлел жоқ» дейді. Сонда дін кітаптарының барлығы өтірік нәрсе жазған ба?

Жауап: Барлығы дұрыс нәрсені жазады. Барлығының дәлелі бар. Мазһабсыз азғындар хақ болған төрт мазһаб демейді, Әһли сүннет ғалымдары демейді, кең таралған сенімдерде деп Аллаһ пен Расулының әмірлеріне, Расулуллаһтың мұрагерлері болған ғалымдардың нақл еткендеріне жалған пікір деуде. Дегенмен теріс нәрсе білдірген бірде бір әһли сүннет ғалымы жоқ.

Хайзды әйел мыналарды жасай алмайды:

1)    Намаз оқи алмайды. Хадис шәрифте былай делінген: «Хайзды әйел намаз оқи алмайды.» (Әбу Дауд)

Үммү Бүссә “радиаллаһу анһа” былай дейді: Қажылық кезінде Үммү Сәләмә “радиаллаһу анһа”дан сұрадым:

- Ей, мұсылмандардың анасы! Хайз кезінде оқымаған намаздардың қазасын өтеу керек па?

- Жоқ, қазасы өтелінбейді. Пайғамбарымыздың әйелдерінің біреуі нифас кезінде қырық күн намаз оқымады. Расулуллаһ алейһиссалам нифас кезінде оқылмаған намаздарының қазасын өтеуін әмір етпеді. (Әбу Дауд)

Нифас та хайз секілді болғаны үшін осылай білдірілген.

2)    Құран кәрімді оқи алмайды. Хадис шәрифте былай делінген:«Хайзды және жүніп адам Құран кәрім оқи алмайды.» (Тирмизи)

3)    Ораза ұстай алмайды. Бір әйел хазреті Айша анамыздан сұрады:

- Неліктен хайзды әйел оразасының қазасын өтеп, намазының қазасын өтемейді?- дегенде Айша анамыз былай деді:

- Сен харижилерденсің ба?

- Харижилерден емеспін, бірақ үйрену үшін сұрап жатқан едім.

- Хайзды күндеріміз рамазан айына тура келгенде ораза ұстамай қазасын өтеумен әмір етілетін едік. Бірақ хайзды күндеріміздегі намаздарымыздың қазасын өтеумен әмір етілмейтін едік. (Бұхари, Мүслим, Әбу Дауд, Тирмизи, Нәсаи)

Бір хадис шәрифте де былай делінген: «Расуллуллаһтың заманында хайз немесе нифас себебімен рамазанда әйелдерінің бірі ораза тұтпайтын еді. Расулуллаһпен бірге Шабан айына дейін қазасын тұтпаған кездері де болатын.» (Бұхари, Мүслим, Әбу Дауд, Тирмизи, Нәсаи)

4) Мусхафты ұстай алмайды. Хадис шәрифте былай делінген:«Құранды тек таза болған адам ұстай алады.» (Нәсаи)

5) Мешітке кіре алмайды. Хадис шәрифте былай делінген: «Жүніпке және хайзды әйелге мешітке кіру халал болмайды.» (Ибн Мажә)

6) Қағбаны тауаф ете алмайды. Хадис шәрифте былай делінген:«Бәйтуллаһты тауаф ету – намаз оқумен бірдей, яғни екеуінде де дәретті болу керек.» (Тирмизи)

7) Күйеуімен жыныстық қатынасқа түсе алмайды. (Бақара 222)

Хадис шәрифте былай делінген:«Хайзының басталғанын және біткенін күйеуінен жасырған әйел малғұн.» (Жәуһәрә)

Хайз кезінде әйелге жақындау харам болғаны үшін мұны жасырған әйел күнәға кіреді.

 

Сұрақ: Әйелдердің намазда қолдарының үстін және аяқтарын жабуы керек па?

Жауап: “С. Әбәдийа” кітабында былай делінген:

Әйелдердің қолы және жүздерінен басқа барлық жерлері, білектері, құлағынан төменгі шаштары мен аяқтарының асты да намазда Ханафиде әурет болып саналады. Қолдарының үсті әурет саналмайды деген ғалымдар да көп. Осыларға сәйкес әйелдердің білектеріне дейін қолдарының үстін ашық күйде намаз оқулары жаиз болады. Бірақ кітаптардың барлығына сәйкес болу үшін әйелдердің қолдарын жабатындай ұзын жеңді намаз киімімен немесе кең орамалмен қолдарын да жауып оқулары өте жақсы болады. Әйелдердің аяқтары намазда әурет емес деген ғалымдар болса да, бұл ғалымдар да намазда жабуы сүннет, ашуы мәкрух деді. Құлақтан төмен шаштар да аяқтың үкіміндей.(Қадыхан)

 

Әйелдің дұға етуі

Сұрақ: Әйелдер де дұға еткенде еркектер сияқты қолдарын алға қарай созады ма?

Жауап: Жоқ. Әйел адам дұға еткенде қолдарын алға қарай созбай, қолдарын жинақы, жүзіне жақын ұстайды. (С. Әбәдийа)

 

Әйелдің құлақтан төменгі шашы

Сұрақ: Әйелдің құлақтарынан асқан ұзын шаштары намазда ашылса, намазы бұзылған бола ма?

Жауап: Әйелдердің құлақтарына дейінгі шаштары әурет болып саналады. Құлақтан асқан ұзын шаштары да ғалымдардың көбінің қаулысы бойынша әурет болып табылады. Ашылатын болса намазы бұзылады. Кейбір ғалымдардың үкімі бойынша құлақтан төмен бөлігі намазда әурет болмайды. Бірақ бөтен еркектердің бұл шаштарға да қараулары жаиз емес. (Халәбии кәбир)

 

Жәлсәде отырғанда

Сұрақ: Намазда екі сәжде арасында әйел қалай отырады?

Жауап: Тәшәһһүдте яғни намаздағы (әттахиаттағы) отырыста отырғандай отырады. (Рәддул-мухтар)

 

Әйел және Жұма намазы

Сұрақ: Әйел адам жұма намазын оқитын болса сахих болады екен. Сахих болуы жұма намазының әйелдерге де парыз болғандығын көрсетпей ме?

Жауап: Парыз екендігін көрсетпейді. Әйелдерге жұма намазын оқу парыз емес.

«Әйелге және сафари болған адамға жұма намазын оқу парыз емес.» (Фәтауаи Хиндийа)

Сафари болған адам жұма намазын оқыса сахих болады. Осы секілді сапарда болғанға рамазан оразасын ұстау да парыз емес. Бірақ ұстаса оразасын өтеген болады. Бес уақыт намаздың қайсысын болса да уақыты кірісімен оқу парыз емес, уақытының соңында парыз болады. Бірақ уақыты кірісімен оқылса, парызын өтеген болады. Құрбандық кесу де осылай. Құрбан айтының үшінші күні бай адамға құрбан кесу уәжіп болады. Бірақ бірінші күні кесілсе, уәжіп орындалған болады. (Рәддул мухтар)

Жұма намазы сафари болған адамға парыз болмаса да, оқыса сахих болғанындай әйел адам оқыса да сахих болады. Мұның әйел адамға жұма намазының парыз болуымен еш қатысы жоқ.

Жұма намазының парыз болуының екі шарты бар:

Вужуб шарттары (керек болған шарттар) және ада шарттары (өтелетін шарттары)

Вужуб шарттарының бірі немесе бірнешеуі бір адамда болмаса, соған қарамастан ол адам жұма намазын оқыса, намазы сахих болады. Оқымаса күнә болмайды. Өйткені вужуб шарты жоқ.

Бұл шарттар болмаса да жұма намазын оқыған адам жұма намазын орындаған болады. (С. Әбәдийа)

 

Әйел адам дауыстап оқи алмайды

Сұрақ: «Еркектердің намазда дауыстап оқитын жерлерінде әйелдер де дауыстап оқи алады» дегенді естідім. Әйелдердің дауыстап оқулары жаиз ба?

Жауап: Жоқ. Әйелдер намазда және намаздың сыртында дауыстап оқи алмайды. Азан және қамат айту еркектерге сүннет бола тұра, әйелдердің ешкім жоқ кезде де азан және қамат айтулары тахримән мәкрух болады. (С. Әбәдийа)

Таң, ақшам және құптан намаздары мен түнде оқылатын нәпіл намаздарда еркектердің дауыстап оқулары мүстаһаб бола тұра, әйелдердің дауыстап оқулары жаиз емес.

“Фәтиһ” кітабында: “«Намазда Құранды дауыстап оқыған әйелдің намазы бұзылады» деген сөз орынды” делінген. Әйелдер құрбан айттарында парыз намаздарынан кейін тәшриқ тәкбирлерін дауыссыз оқиды. Намазда тұрғанда дауыстап оқымайды. (Рәддул мухтар)

Дауыссыз оқу – өзі еститіндей дауыспен оқу деген сөз. Дауысын өзі де естімесе, намазы сахих болмайды.

Сәлеметсіздерме менин сиздерге қояр сұрағым Ниетим тар минезим жаман және де кекшіл адаммын сол әдеттерден калай құтылуга болады отинемин комектесип ақылдарынызды айтып жибериниздерши.Рахмет

Алла Тағала Құран Кәрімде «Фуссиләт» сүресінің 34 – аятында: «Жақсылық пен жамандық тең емес. Жамандықты ең көркем түрде жолға сал, яғни жамандыққа қарсы жақсылық қыл. Сол уақытта сенімен екеуің араңда дұшпандық болған біреу, өте жақын достай болып кетеді» – деп бұйырылған. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) хадисінде: «Мен тек қана мінездің жақсылықтарын толықтау үшін жіберілдім» – деп бұйырған.

Жақсы мінезбен иман  бір тұтас нәрселер. Бұларды бір-бірінен айыру мүмкін емес. Имансыз жақсы мінез болмайды, жақсы мінезсіз бір адамның иманы толық болмайды. Жақсы мінез өлшемі төрт нәрседен тұрады: күлер жүзді, тәтті сөзді, жұмсақ сыпайы мәміледе болу, салмақты болу. Кімде бұл төртеуі бар болса, жақсы мінезді адам болғаны.

«Ғафыр» сүресінің 7-аятында Раббымыз: «Сондай ғаршыны көтерген және оның маңындағы періштелер, Раббыларын мақтаумен дәріптейді, оған сенеді. Сондай-ақ иман келтіргендер үшін: «Раббымыз! Мәрхаметін, білімін әр нәрсені сидырып, ішіне алған. Сондықтан тәубе етіп, жолыңа түскендерді жарылқа! Әрі оларды тозақтан сақтай көр!» – деп дұға етеді» – деп бұйырған. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) жақсы мінез туралы: «Сендерден қиямет күні ең жақсы көргендерім және маған ең жақын болғандарың, мінезі жақсы болғандар. Қиямет күні мизан таразысында ең ауыр болған нәрсе: Алладан қорқу және жақсы мінез» – деп хабарлайды. Тағы бір хадисінде: «Күн мұзды еріткені сияқты, жақсы мінез де қателерді кетіреді» – деп бұйырған.

Әңгімеміз жақсы мінез туралы болғандықтан Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) туралы айтпай кетуге болмайды. Білгеніміздей, адам баласынан мінезі ең жақсы болған зат, сүйікті Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафа (с.ғ.с.).Өйткені Құран Кәрімде «Қалам» сүресінің 4-аятында Жанабы Хақ: «Шын мәнінде сен ұлы мінез иесісің», «Азхаб» сүресінің 21-аятында болса, Алла Тағала: «Алладың елшісінде сендер үшін көркем өнегелер бар» – десе, Ал «Имран» сүресінің 159-аятында: «Оларға Алладың мейірімі бойынша жұмсақ сыпай байқаттың. Егер тұрпайы қатал жүректі болсаң еді, олар маңайыңнан тарқап кетер еді. Сондықтан оларға кешірім етіп, олар үшін жарылқау тіле де, іс жөнінде олармен кеңес қыл. Сонда қашан қарар берсең Аллаға тәуеккел ет. Негізінен Алла тәуеккелшілерді жақсы көреді» – деп бұйырған. Бұл аяттар Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ең жоғары дәрежеде болған мінезіне дәлелдер.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) дұға жасаған кезде былай деп: «Ей, Раббым, сен мені ең жақсы суретте жараттың, мінезімді де жақсы қыл, Аллаһым, мені жаман мінездерден сақта, Раббым, сенен денсаулық, шын ниет, жақсы мінез сұраймын» – деп тілеген. Осылайша дұғаларымызда жақсы мінез сұрау біз үшін пайдалы. Өйткені Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір хадисінде: «Кім менің, ұмытылып кеткен бір сүннетімді жасаса, жүз шәһид сауабын алады» – деп бұйырған. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) мінезі Құран-Кәрімнен белгілі. Өйткені Саад бин Хишам деген бір сахаба Хз. Айшадан (р.а): «Пайғамбарымыздың мінезі қандай?» – деп сұрағанда, «Құран-Кәрім оқыдың ба?» – дейді. Ол: «Иә, оқыдым»- деп жауап береді. Хз. Айша (р.а): «Расул Әкрамның мінезі Құран-Кәрім» – деп жауап береді.

Екі дүниенің шырағы болған Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) кейбір мінездерінен айтып өтейік. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) адамдардың ең жұмсақ мінездісі, ең қаһарлысы, ең әділеттісі, ең намыстысы болды. Өзіне махрем болмаған ешбір әйел затына қолын тигізбеген. Киімі жыртылса өзі тігіп, аяқ киімін де өзі жөндеген. Бүкіл жұмыстарында әйелдеріне көмекші болған. Ешбір кісіге тік көзімен қарамайтын. Үлкен немесе кіші болсын, құл немесе мырза болсын, шақырса өзі баратын. Бір жұтым сүт болса да сыйлықты қабыл ететін. Қасында нан болмай құрма болса, құрманы өзін жейтін. Бидай немесе арпа нанының қайсысы болса соны жейтін. Тіпті, бір рет  аштықтан қарнына тас байлап жүрген. Өмірінде ешқашан қарны тойғанша тамақ жемейтін. Кей кезде жаңа киім, болмаса ескі киім киетін. Таң намазына жанұясымен жарысып оянатын. Уақытын ғибадат немесе қажетті жұмыспен өткізетін.

Жоғарыда оқылған аятта Алла Тағала жақсы мінез иелерін былайша баяндайды: «Рахманның құлдары жерде сыпайы түрде жүріп, оларға білмегендер тіл тигізсе: «Сәлеметшілік» деп дұрыс жауап береді» – деп бұйырған.  Жоғарыда оқылған Хадисте болса: «Сендерден ең жақсыларың, мінезі ең жақсы болғандар» – деп хабарлайды. Жақсы мінездерден болған, кішіпейілдік мінезіне мысал қылып, Хз. Әбубәкір Сыдық (р.а) бір уақиғасын еске сала кетейік:

Хз. Әбубәкір Сыдық (р.а) 3 күн бойы намазға келмей қалады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) «Не себептен келмей қалды екен» – деп ойға батады. Осы кезде таң намазынан кейін Жәбрайл (а.с) Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) келіп, «Ей, Алланың Хабибі, Алла Тағаланың Хз. Әбубәкірге сәлемі бар, бұл сәлемді оған жеткіз» – деп хабар айтады.

Ассаламу Алейкум! Рамазан айы құтты болсын, Ораза мүбарак болсын! Сұрайын дегенім , Адам нәпсісін қалай жеңе алады?

Уа ғалейкумуссалам! Алла Тағала Құранда: «Кімде – кім Аллаға есеп беруде қорқып, нәпсісін харам болғандардан шектесе, олардың орны – Жәннет!» («Назиғат» сүресі, 40 – 41 аят). Нәпсі бірнеше баламада келе береді. Олар: жан, рух, қалб т.б. Нәпсі – адамзаттың ең үлкен жауы. Онымен адам аманатқа қиянат, зорлық – зомбылық, ұрлық – қарлық, адам өлтіру мен т.с.с. күнәларға шабытталады. Адам баласы өз нәпсісін жақсы білуі қажет. «Кім өзінің нәпсісін таныса, Алланы танығаны». Адам әрқашан нәпсісіне ие болып, өз еркіне жібермеу керек. Нәпсі еркіне жіберілсе, адамды Алла жолынан адастырады. Нәпсіге тоқтам беретін жол – адамзат ақылы. Нәпсі Алла мен оның Елшісі Расулалланы (с.ғ.с.) ұмыттырады. «Ислам деген не?» - деп, нәпсіні білгендер сұрағанда: «Ақылдың қылышымен нәпсіні шабуы» деп, жауап берген екен. Имам Аттар (р.а.): «Нәпсіні төрт нәрсе жеңеді. Сөйлеместік пышақ, аштық қылышы, таза жерлерде жүру, түңгі ұйқысын ғибадат үшін тәркі ету» деген болатын. Бұл істерді атқармай игілікке жете алмайтынымыз хақ! Адамның ең сауаптысы – нәпсісін тәркі еткендер. Нәпсінің бір түрі жеп – ішуде болады. Адам ақылды. Мал да ақыл болмаған себебінде, жей берумен қарны кебеді, жарылады, өледі. Адам «тамақ» нәпсісін аштық және оразалар арқылы басады.

 

Асаламалейкум намаздан кейн оқитын дуға тағы көп сурелер дуғалар жазып жиберсениздер Аллах разы болсын!

Намаздан кейінгі Дұғалар

Парыз намазы оқылғаннан кейін:
 
{أللهُمَّ اَنْتَ السَّلامُ وَ مِنْكَ السَّلامُ تَبارَكْتَ يا ذَالْجَلالِ وَ الاكْرَامِ}
 
«Аллаһумма әнтәс-сәләәму уә минкәс-сәләәм, тәбәәрактә иәә зәл-жәләәли уәл-икраам» 
Мағынасы:
 Аллаһым! Сен сәлемсің. Сәлем сенен. Сен күллі нұқсандық атаулыдан пәксің. Дүние мен ақырет сәлеметі мен бейбітшілігі сенің көмегіңмен ғана болады. Нағыз қасиетті – Сенсің. Уа, құдірет пен жомарт иесі Раббым.
 
Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уәсәлләм) Муазға әр намаздың соңында оқы деп өсиет еткен дұғасы:
 
أللهُمَّ أعِنِّى عَلَى ذِكْرِكَ وَ شُكْرِكَ وَ حُسْنِ  عِبَادَتِكَ
 
«Аллаһумма, а’инни ‘алә зикрикә уә шукрика уә хусни ‘ибәдатик»
Мағынасы: Уа, Аллаһ тағала! Сені әрдайым еске алуымды, Саған шүкіршілік етіп, Өзіңнің талабыңа сай құлшылық етуімді нәсіп ете гөр!
 
رَبَّنَا  اغْفِرْ لِى وَ لِوَالِدَىَّ وَ لِلْمومِنِيْنَ يَوْمَ يَقُوْمُ ألْحِسَاب
 
«Раббанәғфирли уәлиуәлидәййә уә лилмуминиинә иаума иақумул-хисәәб»
Мағынасы:
 Уа, Аллаһым! мені, әке-шешемді және мұсылмандарды қиямет күні кешіріміңе бөлей гөр!
 
أللهُمَّ وَفِّقْنَا إلَى مَا تُحِبُّ وَ تَرْضَى
 

«Аллаһумма уаффиқнә ила мә тухиббу уа тәрда»
Мағынасы:
 Уа, Аллаһым! Бізге өзің жақсы көретін және разы болатын істерді нәсіп ете гөр!

Ассаламу ғалейкум! Менің қояр сауалым, мен жалпы музыка тыңдағанды жақсы көремін. Әлі намаз оқып бастағаным жоқ. Бірақ қазір ораза ұстап жүрмін.Осы ораза ұстап жүрген кезде музыка тыңдауыма болады ма?

Уа ғалейкумуссалам! Құрметті Мәдина ханым! Сіздің сұрауыңызға орай төмендегі "Музыка тыңдау харам ба?" атты мақаланы жолдаймыз.

Пайғамбарымыздың (с.а.у.) ән, музыкаға рұқсат ететін де, тыйым салатын да көптеген хадистері бар. Музыкаға байланысты дәлелдердің әр түрлі болуына байланысты ғұламалардың кейбіреуі жалпы музыканы харам десе, енді біреулері адамға пайдалысы адал, ал зияндысы харам деп пәтуа берген [1].

Жалпылай барлық музыканы харам дейтіндердің дәлелдері

1. «Адамдардың арасында ешбір (дәлелге сүйеніп) білімге жүгінбестен елді Алланың жолынан адастыру үшін бос сөздерді сатып алатын (немесе ақиқатпен айырбастайтын) әрі Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар. Оларға Алланың қорлайтын азабы болады» [2].

Бұл аяттағы қазақша «бос сөз» деп аударылып отырған «ләһуал-хадис» сөзі көңіл көтеру үшін ойын-сауық мақсатында айтылатын әртүрлі хикая, әзіл-оспақ, ертегі секілді сөздерді, әңгімелерді де қамтиды.

Кейбір ғалымдар «ләһуал-хадис» сөзін Ибн Аббас сияқты кейбір сахабалардың «ән» деп тәпсірлегенін негізге алғандықтан музыканың харамдығын білдіретін дәлелдердің қатарында қолдануға тырысқан.

Алайда бұл аят жалпылай барлық музыканың харамдығына дәлел бола алмайды. Себебі, тәпсіршілер-дің бәрі бірдей «ләһуал-хадис» сөзін тек қана «ән» деп тәпсірлемеген. Бұл аяттың түсу себебіне үңілер болсақ «ләһуал-хадис» сөзінің жалпылай барлық музыканың харамдығын білдірмейтінін түсінеміз.

Надр ибн Харис деген Меккелік мүшрік Иранда сауда жасап жүріп, сол жақтан қызық дастандар мен хикаяларға толы кітап сатып алып келеді. Сол кітаптағы хикаяларды Меккеліктерге оқып беріп отырып былай дейді: «Мұхаммед Ад және Сәмуд қауымдары туралы баяндаса, міне, мен де сендерге Рим және өзге елдердің мысалдарын әңгімелеймін» деп халықтың көңілін Құраннан қайтармақ болған. Осы оқиғаға байланысты жоғарыдағы аят түскен.

Екіншіден, аятқа толықтай үңілетін болсақ, «...елді Алланың жолынан адастыру үшін бос сөздерді сатып алатын әрі Хақ жолын келекеге айналдыратын адамдар бар...» делінген. Яғни, бос сөздерді жай сатып алатын адамдар емес, Алланың жолынан елді адастыру мақсатында сатып алатын және хақ жолын, Құран аяттарын келекеге айналдыратын адамдар делініп тұр. Ал халықтың көңілін Құраннан алшақтатып, хақ діннен адастыру мақсатында атқарылатын қандай да бір істің, тіпті пиғылдың күпірлік екені айтпаса да түсінікті.

Ендеше, аяттың мұсылман жандармен әрі дұрыс музыка, пайдалы әуенмен тікелей байланысы жоқ екені анық. Ал егер музыканы адамдарды адастыру үшін, дінді келеке ету мақсатында қолданса, онда ол аталмыш аяттың аясына кіргендіктен, ондай музыканың харамдығында еш шүбә жоқ.

2. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) сахихул-Бухари хадис кітабындағы:

لَيَكُونَنَّ مِنْ أُمَّتِي أَقْوَامٌ يَسْتَحِلُّونَ الْحِرَ وَالْحَرِيرَ وَالْخَمْرَ وَالْمَعَازِفَ...

«Үмбетімнің арасынан әйелдің жыныс мүшесін (яғни, зинаны), жібекті, арақты және музыка аспаптарын адал санайтын қауым (топ) шығады...» [3], – деген хадис музыканың харамдығын білдіретін ең қуатты дәлел ретінде келтіріледі.

Бұл хадистен, бір қарағанда, музыканың харам екендігін түсінуге болады. Алайда пайғамбарымыздың (с.а.у.) даңғараның (тамбурин) сүйемелдеуінде айтылған әнді тыңдағанына байланысты сахих хадистерді де ескере отырып, аталмыш хадистің әрбір сөзіне назар салып, мәніне терең үңілетін болсақ, басқаша үкімге де баруға болатынын көреміз.

Себебі, Пайғамбарымыз (с.а.у.) егер жалпы музыка аспаптарын харам еткен болса, онда өзі музыка аспаптарын мүлдем тыңдамас еді, әрі музыка аспаптарын қолданған жандарды да дереу тыяр еді. Хадистегі «музыка аспаптары» деген мағынадағы «әл-мағазиф» сөзі даңғараны да қамтиды. Себебі, тамбурин музыка аспабына жатады. Алайда Пайғамбарымыздың (с.а.у.) даңғараның сүйемелінде айтылған әнді тыңдағаны жайлы тіпті айтылуын құптағаны жайлы әл-Бухариде және басқа да хадис кітаптарында сахих хадистер бар. Сондықтан жоғарыдағы хадисті былай түсінгеніміз жөн:

Хадисте айтылған «әйелдің жыныс мүшесі», «жібектің» жалпылай харам емес екені баршаға мәлім. Себебі әйелдің жыныс мүшесі некелі жанға – адал, ал некесізге – зина болғандықтан харам. Жібектің де адалы мен арамы бар. Жібек еркектерге – харам ал, әйелдерге – адал. Дәл осы секілді музыка аспаптарын да ажыратып қарауға болады. Яғни, хадистен жалпы музыка аспаптарын емес, кісінің ғибадатына кедергі келтіріп, жүрегіне бөтен сезім ұялататын зиянды музыканы адал ететін қауым шығады деп түсіну керек. Осы хадисте айтылған арақты ғана бұлай бөліп қарай алмаймыз. Себебі арақты жалпылай харам қылған нақты аят пен бір тамшысын болса да тыйған сахих хадистер бар [4].

3. Нафиғдан риуаят етілген басқа бір хадис.

عَنْ نَافِعٍ قَالَ سَمِعَ ابْنُ عُمَرَ مِزْمَارًا قَالَ فَوَضَعَ إِصْبَعَيْهِ عَلَى أُذُنَيْهِ وَنَأَى عَنْ الطَّرِيقِ وَقَالَ لِي يَا نَافِعُ هَلْ تَسْمَعُ شَيْئًا قَالَ فَقُلْتُ لَا قَالَ فَرَفَعَ إِصْبَعَيْهِ مِنْ أُذُنَيْهِ وَقَالَ كُنْتُ مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَسَمِعَ مِثْلَ هَذَا فَصَنَعَ مِثْل هَذَا

Жолда Ибн Омармен бірге едім. Ол шопанның сырнайының үнін естіді де жолдан алыстай түсті. Саусағымен екі құлағын бітеді. Сосын «Уа, Нафиғ естіп тұрсың ба?», – деді. Мен: «жоқ» деген едім, саусағын екі құлағынан шығарды да: «Уа, Нафиғ пайғамбарымыздың осылай естігенін және дәл осылай істегенін көрдім» [5], – деді.

Келтірілген бұл хадис те жалпылай барлық музыканың харамдығына дәлел бола алмайды. Себебі, аталмыш хадис біріншіден сахих емес, Әбу Дәуід өзінің хадис жинағында аталмыш хадисті келтіргеннен кейін бұл хадис «мүнкәр» деген. Ал енді хадисті сахих деп қабылдағанның өзінде жалпылай барлық музыканың харамдығын білдірмейді. Себебі, Пайғамбарымыз (с.а.у.) өзіне ұнамаған жағымсыз үннен де құлағын бітеуі мүм-кін. Яғни, сол кезде тартылған сырнайдың үні жағымсыз болуы да ықтимал. Бұған қоса егер жалпы сырнайдың үні харам болғанда пайғамбарымыз (с.а.у.) жанындағы Ибн Омарға да құлағын бітеуін бұйырар еді. Яғни, Ибн Омардың күнә істеуіне жол бермес еді.

4. Музыканың харамдығына дәлел ретінде келтірілген хадистердің бірі – ибн Мәжаның хадис кітабындағы Мәлик әл-Әшғаридің әкесінен риуаят етілген пайғамбарымыздың ( с.а.у.) мына хадисі:

عَنْ أَبِي مَالِكٍ الْأَشْعَرِيِّ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَيَشْرَبَنَّ نَاسٌ مِنْ أُمَّتِي الْخَمْرَ يُسَمُّونَهَا بِغَيْرِ اسْمِهَا يُعْزَفُ عَلَى رُءُوسِهِمْ بِالْمَعَازِفِ وَالْمُغَنِّيَاتِ يَخْسِفُ الله بِهِمْ الْأَرْضَ وَيَجْعَلُ مِنْهُمْ الْقِرَدَةَ وَالْخَنَازِيرَ

«Үмбетімнен кейбір адамдар арақ ішеді де оны басқа атпен атайды. Жандарында музыка аспабы ойналып әйел әншілер ән айтады. Алла Тағала жерді олардың үстіне төңкереді және олардың кейбіреулерін маймыл мен шошқаға айналдырады» [6].

Пайғамбарымыздың бұл хадисінде де музыканың жалпылай харамдығына ешбір дәлел жоқ. Бұл жерде арақты сыра, вино, виски секілді әртүрлі басқа аттармен атап, адалға санап ішетін әрі әйелдерге ән айтқызып, би билеткізіп, музыка ойнататын жандардың душар болатын азабын ескертуде. Арақ ішіліп, әйелдерге ән айтқызылған отырыстың қандай отырыс екенін, онда айтылатын ән мен ойналатын әуеннің қандай сипатта болатыны айтпаса да түсінікті.

Ендеше, бұл жерде салиқалы өлең мен пайдалы әуеннің харамдығына ешбір дәлел жоқ. Пайғамбарымыздың бұл хадисі қазіргі таңдағы казино, бар сияқты күнәға толы түнгі клубтарды меңзейді.

5. Абдуллаһ ибн Амр ибн Астан риуаят етілген Пайғамбарымыздың: «Сөзсіз, Раббым арақты, құмар ойынды және барабан мен қиннинді харам етті» делінген хадисі музыка аспаптарының харамдығына байланысты алынған дәлелдердің қатарында келтірілген. Алайда бұл хадис әлсіз хадистердің қатарына жатады. Яғни, дәлелге есептелінбейді.

6. Ибн Мәсғудтан риуаят етілген «Ән жүректе екі жүзділікті өсіреді» делінген хадис. Бұл хадис те әлсіз хадистердің қатарына жатады. Әлсіздігін бірқатар мәшһүр хадис ғалымдарымен қоса Насруддин Әлбани да білдірген.

Келтірілген дәлелдерге қорытынды:

Жоғарыдағы музыканың харамдығына байланысты келтірілген дәлелердің арасындағы сахих хадистердің мағынасы жалпылай барлық музыканың харамдығын білдіретіндей нақты, айқын емес, ал мағынасы нақты, айқын болғандары түгелдей әлсіз яки ойдан құрастырылған хадистердің қатарына жатады немесе арақ ішілген жерде айтылатын әндерді меңзеген.

Музыканың «пайдалысы – адал, ал зияндысы – харам» дейтіндердің дәлелдері

عَنْ الرُّبَيِّعِ بِنْتِ مُعَوِّذٍ قَالَتْ دَخَلَ عَلَيَّ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ غَدَاةَ بُنِيَ عَلَيَّ فَجَلَسَ عَلَى فِرَاشِي كَمَجْلِسِكَ مِنِّي وَجُوَيْرِيَاتٌ يَضْرِبْنَ بِالدُّفِّ يَنْدُبْنَ مَنْ قُتِلَ مِنْ آبَائِهِنَّ يَوْمَ بَدْرٍ حَتَّى قَالَتْ جَارِيَةٌ وَفِينَا نَبِيٌّ يَعْلَمُ مَا فِي غَدٍ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَا تَقُولِي هَكَذَا وَقُولِي مَا كُنْتِ تَقُولِينَ

1. Муғаууиз қызы Рубайғдан риуаят етілді. (Алла Тағала одан разы болсын!). Ол былай деді: Неке түнімнің ертесіне үйіме Алла елшісі (с.а.у.) кірді. Сөйтіп сенің отырған жеріңдей арақашықтықта менің төсегіме отырды. Жанымда кішкентай қыздар даңғара (тамбурин) шалып, Бәдір соғысында қаза тапқан әкелерін жоқтап жатыр еді. Іштеріндегі бір қыз: «Біздің арамызда ертең не болатынын білетін пайғамбар отыр деген» еді, Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Олай деп айтпа, не айтып жатқан болсаң соны жалғастыр»[7] деді. Яғни, Бәдір шайқасында шейіт болғандарды жоқтауыңды жалғастыра бер дегені.

Әл-Бухариде келген бұл хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у.) даңғара (тамбурин) шалып, соғыста қаза тапқан әкелерін жоқтап отырған кішкентай қыздармен бірге отырғаны айтылады. Егер жалпылай музыка аспабы харам болғанда Пайғамбарымыз (с.а.у.) ондай жерде отырмас еді. Отырған жағдайда да өзі туралы «Арамызда ертең не болатынын білетін пайғамбар отыр» деп айтқан сол жердегі қыздың сөзін құптамай, «Олай деп айтпа, не айтып жатқан болсаң соны жалғастыр» деп ескерткені секілді «даңғара шалмаңдар, даңғара харам етілді» тәрізді тыюды білдіретін сөздерімен ескертуін жасар еді.

2. Әл-Бухари мен Мүслимнің хадис жинақтарында Айша анамыздан (Алла Тағала одан разы болсын!) мынандай хадис риуаят етілген:

عَنْ عَائِشَةَ رَضِيَ الله عَنْهَا دَخَلَ عَلَيَّ رَسُولُ اللهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَعِنْدِي جَارِيَتَانِ تُغَنِّيَانِ بِغِنَاءِ بُعَاثَ فَاضْطَجَعَ عَلَى الْفِرَاشِ وَحَوَّلَ وَجْهَهُ فَدَخَلَ أَبُو بَكْرٍ فَانْتَهَرَنِي وَقَالَ مِزْمَارَةُ الشَّيْطَانِ عِنْدَ رَسُولِ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَأَقْبَلَ عَلَيْهِ رَسُولُ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ دَعْهُمَا فَلَمَّا غَفَلَ غَمَزْتُهُمَا فَخَرَجَتَا قَالَتْ وَكَانَ يَوْمُ عِيدٍ يَلْعَبُ السُّودَانُ بِالدَّرَقِ وَالْحِرَابِ فَإِمَّا سَأَلْتُ رَسُولَ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَإِمَّا قَالَ تَشْتَهِينَ تَنْظُرِينَ فَقَالَتْ نَعَمْ فَأَقَامَنِي وَرَاءَهُ خَدِّي عَلَى خَدِّهِ وَيَقُولُ دُونَكُمْ بَنِي أَرْفِدَةَ حَتَّى إِذَا مَلِلْتُ قَالَ حَسْبُكِ قُلْتُ نَعَمْ قَالَ فَاذْهَبِي

«Бір күні маған Алла елшісі келген еді. Жанымда екі (кішкентай) қыз (немесе күң) «Буғас» өлеңін айтып жатқан болатын. Пайғамбарымыз (с.а.у.) төсекке жатты да, жүзін ары қаратты. Сосын Әбу Бәкір (Алла Тағала одан разы болсын!) кірді де: Алла елшісінің жанында шайтанның сырнайын тартқандарың не?», – деп маған ренжи сөйледі. Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған қарай жүзін бұрды да: «Оларға тиіспе!», – деді. Ол (Әбу Бәкір пайғамбарымызбен сөйлесіп) бізге қарамай тұрғанда мен әлгілерге ишарат етіп едім олар шығып кетті. Бұл айт күні болғандықтан, қара нәсілділер [8] «қылыш-қалқан» биін билеп жатыр еді. Мен өзім Алла елшісінен (с.а.у.) сұрадым ба, жоқ әлде ол өзі «Тамашалағың келеді ме?» деп айтты ма есімде жоқ. Мен «Әрине» дедім. Ол мені өзінің артына тұрғызды. Бетім оның бетіне таянған күйде болды. Сосын ол (с.а.у.) «Уа, Әрфида ұрпақтары, қанеки!» деді. Мен жалыққанға дейін осылай тұрдық. Сосын менен «жеткілікті ме?» деп сұрады. Мен: «иә» деген едім, олай болса, жүре бер!-деді» [9].

Хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у.) әуен аспабының сүйемелінде айтылған әнді тыңдағандығы, тіпті, Әбу Бәкірдің «Шайтанның сырнайын пайғамбардың жанында тартқандарың не?» деп кейіс білдіре қызы Айшаға айтқан ренішін құптамай, «Оларға тиіспе!», – деп ескертуі – зияны жоқ әуеннің адалдығына дәлел. Бұған қоса, хадисте Пайғамбарымыздың (с.а.у.) «қылыш-қалқан» биін билегендерді «қанеки!» деп қолдауы – шариғатқа қайшы емес ойын-сауықтардың дұрыстығына дәлел бола алады.

3. Әл-Бухаридің хадис кітабында Айша анамыздан төмендегі хадис риуаят етілді (Алла Тағала одан разы болсын!).

عَنْ عَائِشَةَ أَنَّهَا زَفَّتْ امْرَأَةً إِلَى رَجُلٍ مِنْ الْأَنْصَارِ فَقَالَ نَبِيُّ الله صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَا عَائِشَةُ مَا كَانَ مَعَكُمْ لَهْوٌ فَإِنَّ الْأَنْصَارَ يُعْجِبُهُمْ اللَّهْوُ

«Ол (Айша) бір қызды аңсарлық біреуге ұзатқан еді. Пайғамбарымыз (с.а.у.) оған: «Уа, Айша, сендерде көңіл көтеретін нәрсе болмады ма? Аңсарлықтар көңіл көтергенді ұнататын халық» [10], – деді. Басқа бір риуаятта: «Айша анамыз өзіне туысқан боп келетін ансарлық бір қызды ұзатқан еді. Пайғамбарымыз «қызды ұзаттыңдар ма?» деп сұраған еді, үйдегілер «иә» деп жауап берді. Алла елшісі (с.а.у.): «Онымен бірге өлең айтатын біреуді қоса жібердіңдер ме? - деді. Айша анамыз «жоқ»-деді. Пайғамбарымыз (с.а.у) аңсарлықтар ғазалды [11] ұнататын халық. Онымен бірге «Біз сендерге келдік, біз сендерге келдік, сендерге Алланың есендігі болсын! Бізге де Алланың есендігі болсын» деп (жыр) айтатын біреуді жібермедіңдер ме?» [12] -дегені риуаят етілді.

عَنْ أَنَسِ بْنِ مَالِكٍ أَنَّ النَّبِيَّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مَرَّ بِبَعْضِ الْمَدِينَةِ فَإِذَا هُوَ بِجَوَارٍ يَضْرِبْنَ بِدُفِّهِنَّ وَيَتَغَنَّيْنَ وَيَقُلْنَ نَحْنُ جَوَارٍ مِنْ بَنِي النَّجَّارِ يَا حَبَّذَا مُحَمَّدٌ مِنْ جَارِ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى الله عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَعْلَمُ الله إِنِّي لَأُحِبُّكُنَّ

4. Хадис Әнас ибн Мәликтен (Алла Тағала одан разы болсын!) риуаят етілді. Ол былай деді: Пайғамбарымыз (с.а.у.) бір ретте Мәдинаның бір жерінен өткен еді. Сол жерде кейбір (кішкентай) қыздардың даңғараларын шалып былай деп ән айтып жатқандарын естіді:

«Біз Бәни Нәжжардың қыздарымыз
Мұхаммед қандай жақсы көрші!»

Пайғамбарымыз (с.а.у.) оларға: «Алла Тағала біледі, мен сендерді қатты жақсы көремін» [13] деді .

Ибн Мәжада келген бұл хадистің де дәрежесі хадис ғалымдары бойынша – сахих [14]. Егер өлең айтып, музыка аспабын қолдану харам болғанда, Пайғамбарымыз (с.а.у.) оларға жоғарыдағы «Алла Тағала біледі, мен сендерді қатты жақсы көремін» деген қолдау сөзін айтпас еді.

Жоғарыдағы сахих хадистерден Пайғамбарымыздың (с.а.у.) даңғара сүйемелінде бірнеше рет ән тыңдағанына, тіпті құптап, қолдағанына куә болдық. Енді осы жерде кейбір кісілер жоғарыдағы хадистерге сүйене отырып, «тек даңғара аспабын ғана тыңдауға болады» деп басқа музыкалық аспаптарға шектеу қоюы мүмкін. Алайда пайғамбарымыздан мұндай бір шектеуді білдіретін ешбір сахих хадис риуаят етілмеген. Бар болғаны «даңғара» арабтарда кең қолданысқа ие музыкалық аспап болғандықтан, Пайғамбарымыз (с.а.у.) соның сүйемеліндегі кейбір әндерді тыңдаған. Ал бұл жағдай басқа аспаптардың харамдығын білдірмейді. Сондықтан кез келген музыка аспабы егер адамды еліртіп, жаманшылыққа жетелейтіндей кейіпте тартылмаса, онда оған – рұқсат.

4. Ән тыңдаған кейбір сахабалар мен табиғиндердің есімдерін келтірейік:

А) Сахабалар:

Омар ибн Хаттаб, Абдуллаһ ибн Жағфар ибн Аби Талиб, Осман ибн Аффан, Амр ибн Ас, Сағди ибн Аби Уаққас, әл-Барәә ибн Мәлик, Абу Мәсғудул-әңсари, Абу Убайдати ибн Жаррах, Билал ибн Рабах, Абдуллаһ ибнул-арқам, Усама ибн Зәйд, Хамза ибн Абдул-Мутталиб, Әбу Бәкір қызы Айша, Муғаууиз қызы Рубайғ, Абдуллаһ ибн Зубайр, әл-Муғира ибн Шуғба [15] секілді сахабалардың аттарын жазуға болады.

Б) Табиғиндер (сахабаларды көрген мұсылмандар):

Сағид ибн Жубайр, Ъамир әш-Шаъби, әл-Хасан ибн Иасарил-басри, Абдуллаһ ибн Мубәрак, Омар ибн Абдил-азиз, Сағид ибн Мусаййаб, Омар Хаттабтың баласы Салим, Ибн Хисан, Харижа ибн Зәйд, Қазы Шурайх, Абдуллаһ ибн Әби Ъатиқ, Атаа ибн Аби Рабах [16] секілді атақты табиғиндердің атын жазуға болады.

Қорытынды:

Пайғамбарымыздың музыкаға байланысты хадистерінің әр түрлі болуының астарынан тыйым салынған немесе рұқсат етілген нәрсенің тікелей музыка аспаптары емес, олардың қалай қолданылуы, сондай-ақ, тыңдаушы мен орындаушының түпкі ниетіне байланысты екенін аңғарамыз.

Себебі, кез-келген музыка аспабының жақсы-жаман әркелкі тартылуына, бұған қоса, айтылатын ән мазмұнының әр алуан болуына байланысты оның адамға тигізер әсері де әр түрлі болады. Міне, сондықтан харам-халал үкімін музыка аспабынан гөрі оның қалай қолданылуын негізге алып қарастырған жөн.

Мысалы, сіріңкені бейкүнә біреудің үйін өртеу тәрізді қастандыққа да, от жағып үй жылыту, ас пісіру сияқты игілікті істер үшін де қолдануға болады.

Адам табиғаты, ішкі сезімдері, жан дүниесі ерікті-еріксіз көптеген нәрселерді қалайды. Мысалы, көркем табиғат көріністерін тамашалағанда бойы сергіп рахаттанады. Өзеннің сылдырап аққан үні өне бойына ерекше әсер етеді. Теңіздің буырқанып тасуы, ормандағы бұлбұл секілді жыршы құстардың сайрап ән салуы да жан дүниесін рахатқа бөлеп, дем алдырады. Сондықтан адамның жан дүниесі, ішкі сезімдері әрдайым көркем табиғатты тамашалауды, судың сарқыраған дауысын естіп, құстар салған әсем әндерді естуге құмартып тұрады. Ислам діні адам баласының табиғатындағы осындай сезімдеріне балта шауып жоқ ету үшін келген жоқ. Керісінше, оларды реттеп, орта жолға бағыттау үшін келді [17].

Ендеше, музыка – егер адам баласының уақытын босқа өткізіп, ғибадаттарына кедергі жасаса, нәпсісін қоздырып, ойына харам нәрселерді салып, жаман пиғылдарға жетелейтін болса, даңғырығының қаттылығынан мидағы клеткаларды өлтіріп, адам мінезін ұшқалақтыққа тәрбиелесе онда – харам. «Пайғамбарымыздың кейбір хадистеріндегі музыкаға байланысты тыйымдар осындай теріс бағытқа жетелейтін музыкаларға байланысты болса керек» – дейді ХІ ғасырда өмір сүрген тақуалығымен танымал ханафи ғалымы Абдул-Ғани ән-Нәблууси өзінің «Идахут-дәлалат фи самағил-әәләәт» (музыка аспаптарын тыңдауға байланысты дәлелдерді түсіндіру) атты кітабында [18].

Ал егер музыка керісінше адам бойындағы мүлгіп жатқан жақсы сезімдерін жетілдіретін, рухын, миын тыныштыққа бөлейтін, шаршағанда жүйкелерін дем алдыратын, ойына көркем пікірлер салатын, ішкі болмысына жақсы әсер ететін әуен болса, онда неге харам делінсін!
Абайдың:

«Құлақтан кіріп, бойды алар
Жақсы ән мен тәтті күй.
Көңілге түрлі ой салар,

Әнді сүйсең, менше сүй» [19], – дегеніндей, кейбір әуендер мен әуездер ешбір сөз айтылмаса да адамның ішкі дүниесіне ағыла құйылып, өзінше бір әлемге жетелеп терең ойға шомдырады. Мысалы, қазақтың кейбір күйле-рі орындалған уақытта көз алдыңа кең байтақ жер мен ондағы әсемдіктер елес береді. Көктемдегі көңіл-күйді білдіретін, жауған жаңбырдың тамшыларын елестететін, көңіліңді дем алдырып, керемет ойға жетелейтін жұмсақ та нәзік әуендердің бар екені баршаға белгілі. Отанды, бірлікті, ерлікті уағыздайтын, ата-ананың қасиетіне байланысты, адам баласын адамгершілік пен имандылыққа баулитын музыка мен әндерді тыңдау немесе айту нелік-тен харам болсын?

Қазіргі таңда кейбір жұмсақ әуендердің кісінің асқа деген тәбетін оятумен қатар тамақтың жақсы қорытылуы-на оң әсер ететіндігі анықталып отыр. Сондықтан бүгінде кейбір мейрамханаларда арнайы жұмсақ әуендер ойнатылуда. Сондай-ақ жұмсақ әуендерді емханалардың «күту залында» үрей мен үміт арасында қиналып отырған ауру кісінің туысқандарының жүйкесін жұбатып, қайғысын жеңілдету үшін де қолдануға болады. Қазір бұл тәсіл көптеген дамыған емханаларда қолданылуда. Сонымен қатар экономика саласында да пайдалануға болады. Мысалы, балық аулау, тауықтың жұмыртқалау, сиырдың сүт беру пайызын жоғарылату үшін де кейбір әуендердің әсерінің бар екендігі анықталған. Тіпті қазіргі таңда мұндай арнайы әуендердің көмегімен алынған өнімдер «музыка сүті», «музыка жұмыртқасы» деген атпен аталады.

«Музыка мен интеллектуалдық дамуды ағзаның гормонды дамуына қолдануға болады. Музыка қандағы гормондарды көтеріп не азайтып, стрессті де баса алады. Мәселен, гостроэнтероскоптық ческ зерттеуін жүргізу науқастарда алаңдаушылық пен сенімсіздік тудырған. Стресс жағдайын клиникалық анализдер де анықтаған. Бұл науқастарға баяу музыка тыңдатылғанда, қандағы кортизол құрамы азайған, үрей сейілген. Музыкалық терапия жасалмаған келесі бір бақылау тобында керісінше жағдай байқалған. Бұндай тәжірибе операция алдында жасалған. Екі топқа да ертесі күні операцияға түсетіндіктері ескертілген. Ескертпеден кейін тәжірибе тобындағылар бір сағаттай уақыт музыка тыңдағанда, қандарындағы кортизол деңгейі 50 пайызға көтерілген. Бір сағаттан кейін бақылау тобындағы көрсеткіш өте жоғарғы деңгейде қалып қойған, ал музыка тыңдаған кісілердің қандарындағы кортизол көрсеткіші нормаға дейін түскен. Бұл музыканың стрессті басатындығын әрі оны науқастарды емдеуде қолдануға болатындығын көрсетуде» [20].

Соғыста әскердің жау алдындағы рухын көтеру әрі кейбір әскери бұйрықтарды білдіру мақсатында мұсылмандардың барабан, дабыл секілді аспаптарды қолданғандары [21], тіпті кейбір психикалық ауруларды музыка арқылы емдегендіктері тарихтан белгілі [22]. Мұндай жақсы істер үшін қолдануды кім болса да құптары сөзсіз.

Қоғамдағы адамдардың дәрежелері мен болмысы, табиғаты мен ішкі сезімдері бірдей емес екені шындық. Олай болса, музыканы жалпылай харам санап, барлық адамға «Тек Құранды ғана оқы әрі тыңда!» деп күштей алмаймыз. Себебі, қоғамда Құран оқып, басқа да өзіне міндеттелген ғибадаттарын толық орындаумен қатар, өзі ұнатқан пайдалы музыкаларды тыңдағысы келетін адамдар да бар.

Бұған қоса, адам жан дүниесі үздіксіз ғибадат жасаудан, яки үнемі салмақты нәрселермен шұғылданудан жалығуы ықтимал. Сондықтан адамның табиғаты мен болмысы анда-санда көңілін көтеріп, рухын дем алдыратын нәрселерді қажетсінеді.

Хазірет Алидің (Алла Тағала одан разы болсын):

«Тәннің шаршайтыны тәрізді жүрек те шаршайды. Сондықтан оны қызық хикметтермен дем алдырыңдар!», «Жүректеріңді анда-санда дем алдырып тұрыңдар! Себебі, жүрек зорықса, тас соқырға айналады» [23] дегені риуаят етілген.

Музыка тыңдауды ұнататын адамдарға егер біз жақсы музыканы тыңдауға болатынын айтып жөн сілтемесек, тіпті көркем мағыналы әрі әуенді әндердің шығарылуына бағыт-бағдар беріп реттемесек, ол адамның бара-бара жаман музыкаларға ұрынбасына кім кепіл? Сондықтан Пайғамбарымыз (с.а.у.) Ибн Аббастан риуаят етілген хадисте: «Дінде шектен шықпаңдар! Себебі, дінде шектен шығу – сендерден бұрынғыларды да құрдымға кетірген» [24] деп ескерткен.

Егер музыканы жалпылама харам десек, онда мұсылмандардың мәдениеті, өнері артта қалары сөзсіз. Мысалы, керемет сахналарға толы ұлан-асыр тарихымызды бейнелейтін киноларымызға ешбір музыка аспабы қосылып, керекті жерінде эффекті берілмесе, ол киноны кім ерекше әсермен тамашалай алады? Онда жастарымыздың өзгелердің өте тартымды, әсері күшті, бірақ мағынасы улы киноларының соңына түсіп кетері сөзсіз. Сол сияқты телеканалдарда бір бағдарламадан екінші бағдарламаға өту кезеңдерінде, басқа да көрермендердің назарын аударар жағдайларда музыка аспаптарының рөлінің маңыздылығын кім жоққа шығара алады?!

Даңғаза әуеннің зияндары

Құр айқай бақырған
Құлаққа ән бе екен? [25]

Абай

«Даңғаза әуеннің кісінің мінез-құлқы мен психологиясына, тіпті ағзасына кері әсер ететіні белгілі. Бұл жайлы Американ ғалымы Дэвид Элкин қатты шыққан дауыс арқылы белокты қуырып жіберуге болатындығын дәлелдеді. (Бір концертте дауысзорайытқыштың алдына қойылған жұмыртқа үш сағаттан кейін қатты даң-дұңнан өліп, қуырылып кеткен көрінеді). «Ауыр метал» өсімдіктің өсуін тежейді, тіпті олардың солып қалуына да себеп. Рок тыңдатылған балықтың да көп өтпей жансыз күйінде су бетіне қалқып шыққаны байқалған. Бұдан адам да шет қалмайды. Зерттеулер жарты сағат дискотекада болған жеткіншектің сол күйі өз-өзін бақылаудан қалатындығын, гипнобель жағдайына жақын күйге түсетіндігін анықтаған. Жимми Хендрикс бірде былай деген екен: «Біз музыка арқылы адамдарға гипноз жасаймыз, оларды күйден-күйге құбылтып ең осал жерлерін анықтап аламыз. Ал содан соң оның миына не құям десең де еріктісің» [26].

Гитлер де музыканы өз саясатында ұтымды пайдалануды көздеген. Ол «Басып алған жерлердегі халықтың санасын да бағындырғыңыз келсе, мәнсіз-мағынасыз музыканы күндіз-түні құлағынан кетірмей тыңдата беріңіз. Ол сонда саналы ойлаудан қалып, санасыз тобырға айналады» деген.

Көлікке әсері

Бен-Гурион университетінің қызметкері жеті жылдан аса көлік айдаған 28 студентке тәжірибе жасап көрген. Олар Чикаго көшелерінің бойымен әртүрлі музыка тыңдап көлік жүргізуге тиіс болды. Оның ішінде баяу әндер де, ырғақты музыка да тіпті жай ғана тыныштық та болды. Ырғақ минутына 60 тан 120 тактқа дейін көтерілді. Әсерін байқау үшін кез-келген музыканың даусы барынша жоғары қойылды. Тәжірибе барысында тыңдалған музыканың ырғағы жылдамдатылған сайын көлікті абайлап жүргізу қиынға соғатыны анықталды, ондайда көлік бағдаршамның қызылына өтіп кетіп, түрлі жол көлік апаттары орын алған. Ал «жылдам» музыкалар қойылғанда, ондай апатты оқиғалар екі есе өскен. Сондай-ақ орташа жылдамдықтағы не баяу музыка тыңдағандарға қарағанда жылдам музыка тыңдаушылардың екі есе көп көлік апатына ұшырайтындығы да анықталған [27].

Бір ескере кететін жайт, қазіргі сахналарда шырқалып жүрген эстрадалық өлең сөздерінің басым көпшілігі дінге, тіпті, адамгершілік қағидаларына қайшы болса, әуен ырғағының көпшілігі жоғарыда айтылған пайдалы, тіпті болмаса зиянсыз әуендерге жатпайды. Өкініштісі, бүгінде бірқатар әншілеріміз батыстың өнеріне еліктеп, құдды солар секілді жартылай жалаңаштанып киінуді, солардың ұшқалақ, жеңіл әуеніне салып ән салуды мәдениет деп ұғуда. Атақ пен абырайдың құлына айналып, «жұлдыз» аурының дертіне шалдыққандары қаншама?!. Сондықтан осы салада жүрген өнер адамдарымыз, ең әуелі, имандылыққа бет бұрып, өздерін әрдайым кішіпейілдік пен қарапайымдылық тезінен өткізіп тұрулары ләзім.

Бүгінгі осы сала ұстаздарының алдында жастарымызды өнегелі ән мен әуенге баурап, қазақтың дәстүрлі әндерін жандандыру, қазіргі эстрада әндерін де жоғарыда айтылған өлшемдерге қарай реттеу сияқты үлкен де сауапты міндет тұр. Бұл сөзімізбен барлық әндердің діни сипаттағы ән болуын да талап етіп тұрған жоқпыз. Тек айтпағымыз, ән мен әуендердің жалпы адамгершілік қағидалары мен дініміздің ережелер шеңберінен шықпауына көңіл бөлу. Сөздерінің бәрі діни яки әуендерінің бәрі шығыстық немесе қайғылы болсын деген де қатаң талабымыз жоқ.

Қазақтың дәстүрлі әндері мен әуендерінің дініміздің қағидаларына қайшы емес екені, қазақ болмысының мұсылманшылыққа сай екенін меңзесе керек.

Сөз соңы, музыка белгілі бір мән-мағынаны жеткізуде қолданылатын «сөз» іспетті. Сөзбен пайдалы нәрсені насихаттауға да, зиянды теріс мағынаны жеткізуге болатыны секілді музыканы да жақсы-жаман түрлі бағытта қолдануға болады дей келе Әбу Насыр әл-Фарабидың басынан өткен мына бір оқиғаны бере кетуді жөн көрдім.

Әл-Фараби ән-күй десе ішкен асын жерге қоятын жан болған екен.

Бір күні өзінің бір ұстазынан ән-күй жайын сұрады. Ұстазының айтуынша, сырнай-керней, әуен – жын-шайтанның ісі болып шықты. Адамды алаң қылып аздырады, ісінен қалдырып, күнәға кіріптар етеді екен.

Бұрын ән-күйді жақсы сүйетін Әбунасыр осыны естігеннен кейін қолына күй аспабын алмайтын болды. Ән-күйді сүйіп ойнайтын Әбудың бір қымбатты қимас жолдасы жоғалып қалғандай күй кешеді де мынандай ойға батады. Әсем ән деген адамды жадырататын, көңілді көтеріп, жүректің мейірімін оятатын бір қасиетті өнер ғой. Ендеше, ол қалай сайтанның меншігі болады?

Осы сауалын ол екінші бір ұстазынан сұрайды. Ол ұстазы: «Әсем саз – ол қасиетті нәрсе емес пе? Мұнда аспанның сыры бар, әлемнің үні бар. Қолыңнан келсе бұл өнерден жиренбе...»,- дейді. Мұны естіп Әбунасыр қатты шаттанады. Алайда ол үлкен ұстаз Әбу Мәлік хазіреттің өзінен сұрамаққа бекінді. Әбу Мәлік ұстаз былай деп жа-уап берді:

– Ол да дұрыс, бұл да дұрыс. Екі айтушының екеуі де дұрыс айтады... Иә, солай... Жамандық та, жақсылық та адамның өз бойындағы қасиетке сүйенеді. Азғындық пен ізгілік ежелден егіз емес пе? Ән-күйдің әуеніне еріп, басқа өнер-білімнен қол үзсең, сонымен өміріңді қапыл өткізсең өкініш емей немене. Әсем әуен алпыс екі тамырды бірдей қозғайтын кереметті, құдіретті нәрсе. Оның сені билеп әкетуі ғажап емес. Алғашқы айтушы сені содан сақтандырады. Құдіретті өнерді керекті жерінде өлшеумен ұстап, тізгінді ақыл-ойға беріп ізгілік іске қоссақ, онан келер пайда тағы көп. Көкірек кеңіп көңіл оятар, қиял қоздырып қайрат берер тағы сол... Ғылымның ата тегі әр ненің өлшеуін білуде емес пе. Сен ән-күй үйренсең одан менің қаупім жоқ. Құдіретті күйдің сиқырлы үнін тежеп отыруға сенің ақыл-қабілетің мол жетеді [28].

[1] әл-Имамул-әкбар Махмуд Шәлтут, Әл-Фәтаауа. 355-бет. Дәруш-шуруқ, Египет. 2004 ж.
[2] «Лұқман» сүресі, 6-аят.
[3] Сахихул-Бұхари, 5-том, 2123-бет. «Дару ибни Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987 ж..
[4] Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 257-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж.
[5] Әбу Дәуід, 4924-номерлі хадис, 5-том, 2123-бет. «Дәрул-фикр» баспасы.
[6] Ибн Мәжа, Мұхаммед ибн Язид Әбу Абдиллаһ, Сунану ибн Мәжа, 2-том, 1333-бет. «Дәрул-фикр» баспасы, Бәйрут.
[7] Сахихул-Бухари. 4-том, 1469-бет. «Дәру Ибни Кәсир» баспасы, Бәйрут, 1987 ж.
[8] Басқа риуаятта олардың эфиопиялық мұсылмандар екендігі білдірілген.
[9] Сахихул-Бухари. 1-том, 323-бет. Дәру Ибни Кәсир баспасы, Бәйрут, 1987 ж.
[10] Сахихул-Бухари. 5-том, 1980-бет. Дәру Ибни Кәсир баспасы, Бәйрут, 1987 ж.
[11] Әйел баласын мақтайтын өлең түрі немесе лирикалық жырлар.
[12] Ибн Мәжа, Мұхаммед ибн Язид Әбу Абдиллаһ, Сунану ибн Мәжа, 1-том, 612-бет. «Дәрул-фикр» баспасы, Бәйрут. Хадистің дәрежесі «сахих».
[13] Ибн Мәжа, Мұхаммед ибн Язид Әбу Абдиллаһ, Сунану ибн Мәжа, 2-том, 1333-бет. «Дәрул-фикр» баспасы, Бәйрут.
[14] Насруддин Әлбани да өзінің «Сахих уа дағиф Ибн Мәжа» кітабында бұл хадисті «сахих» деп бағалаған.
[15] Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 229-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж.
[16] А.а.е. 232-бет.
[17] әл-Имамул-әкбар Махмуд Шәлтут, Әл-Фәтаауа. 355-бет. Дәруш-шуруқ, Египет. 2004 ж.
[18] әл-Имамул-әкбар Махмуд Шәлтут, Әл-Фәтаауа. 355-бет. Дәруш-шуруқ, Египет. 2004 ж.
[19] Абай Құнанбаев, Қалың елім, қазағым, 194-бет. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.
[20] Құдайберді Бағашар, Әдемі әуеннің әсері, «Аңсар» журналы, 9-10 бет, № 10, 2007 ж.
[21] Фатауа Мустафа Зарқа, 349-бет. Дарул-қалам, Димашқ. 2001 ж.
[22] Мүслүман Илим Өнжүлери, 149-бет. Стамбул, 2005 ж.
[23] Мухаммед Абдур-Рахман әл-Марғашли, әл-Ғина уәл-мәғазиф фил-иғламил-муғасир уә хукмуһә фил-ислам, 229-бет. «Дәрул-мағрифа» баспасы, Бәйрут. 2006 ж.
[24] Ән-Нәсаайй, Ибн Мәжа, Ибн Хиббан.
[25] Абай Құнанбаев, Қалың елім, қазағым, 190-бет. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.
[26] Құдайберді Бағашар, Әдемі әуеннің әсері, «Аңсар» журналы, 9-10 бет, № 10, 2007 ж.
[27] Құдайберді Бағашар, Әдемі әуеннің әсері, «Аңсар» журналы, 9-10 бет, № 10, 2007 ж.
[28] Ағжан Машанов, әл-Фараби. «Жалын» баспасы, 1970 ж.

Ассаламу алейкум парыз намаздарын іштей оқу керек ба әлде сырттайма сүннетті де іштей оқу керек ба әлде сырттайма

Уа ғалейкумуссалам! Елдос, бұл мәселедегі негіз, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) таң (фәжр, субх) намазын, ақшам (мәғриб) намазының алғашқы екі ракағатын және құптан (‘иша) намазының алғашқы екі ракағатында Құранды дауыстап оқитын, ал бесін (зуһр) және екінті (‘аср) намаздарын, сондай-ақ ақшам (мәғриб) намазының үшінші ракағатында және құптан (‘иша) намазының соңғы екі ракағатында Құранды іштей оқитын(Бұл мәселе бойынша барлық мұсылмандардың бірауызды келісімі (ижма`) бар, өйткені бұл нәрсе, бұған имам ән-Нәуауи нұсқағандай, Пайғамбардың (с.ғ.с.) заманынан бастап тиісті сенімді хадистер арқылы, ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келді. Бұл хадистердің кейбіреулері әрі қарай келтіріледі. Сондай-ақ «әл-Ируа’» (345) кітабын қараңыз).
Сондай-ақ, кейбір намаздар түсте оқылса да, сырттай оқылу керек. Олар: жұма намазы, Ораза және Құрбан айт намаздары, жаңбыр сұрау намазы, күн немесе ай тұтылу намазы (Қараңыз: "әсл сыфату-ссаля").

Ассалаумағалейкум менім қояр сұрағым ханафи мазхабын кім жеткізген оған дәлел барма құлақ қағу дұрыспа суннамен ханафи дын айырмашылығы не

Уа ғалейкумуссалам! Дәурен мырза, әлбетте Имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабы бойынша намаз оқып, құлшылық етуіңізді ұсынамыз. Бұл ұсынысымыз Сізге сенімді болу үшін мына деректерді оқуыңызды ұсынамыз.

Әбу Ханифа мәзһабы, мәні мен маңызы

Ислам – он төрт ғасырдан бері бүкіл адамзатты сенімі мен нанымына, тегі мен нәсіліне қарамай бейбітшілік пен ынтымаққа, сабырлылық пен тазалыққа шақырып келе жатқан Алла тағаланың бірегей діні. Тарих сахнасына көтерілгеннен бері, өмірдің өзі көрсеткендей, Ислам дінінің ғылым–білім мен өркениеттің сарқылмас кәусар бұлағы екендігін әлем мойындауда.

Ислам әлемге тек қана Орта Азияның өзіненӘбу Насыр әл-Фараби (870–950), Әбу Әли Ибн Сина (980–1037), Әбу Райхан әл-Бируни (973–1050), Ұлықбек (1394–1449), Мұхаммед Заһир ад-Дин Бабыр (1483–1530) мен Мұхаммед Хайдар Дулати (1499–1551) секілді кемеңгер ғұламалар мен көрнекті мемлекет қайраткерлерін берді. Олар ғылымның көптеген саласына жол ашты.

Ислам дінінің қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан аса уақыт өтті. Содан бері халқымыз атақты ислам ғұламасы, фиқһтың (мұсылман заңы) білгірі Нұғман ибн Сәбит (р.а.) (699–767) негізін қалаған Ханафи мәзһабын (діни құқықтық мектеп) ұстанып келеді. Осы орайда, әуелі фиқһ пен мәзһабтың ерекшеліктеріне тоқтала кетейік.

Мәз­һаб – жол, ба­ғыт, көз­қа­рас де­ген ма­ғы­на­ны біл­ді­ре­ді. Ша­ри­ғат­та – ар­найы тә­сіл­дер, ере­же­лер ар­қы­лы Құ­ран мен сүн­нет­тен шы­ға­рыл­ған үкім­дер мен көз­қа­рас­тар жиын­ты­ғына «мәзһаб» делінеді. Шариғат үкімдерінің қайнар көзі болып табылатын Құран және хадистің әрбір сөзінің бірнеше астарлы, терең мағыналары, түсу себептері, тіпті кейбір себептерге байланысты хадистердің бір-біріне қарама-қайшы келетін, яки бір қарағанда қарама-қайшы сияқты көрінетін жерлері де бар. Және хадистердің «сахих лизәтиһи», «сахих лиғайриһи», «хасан лизәтиһи», «хасан лиғайриһи», «әлсіз», «жалған» «мутауатир», «ахад», «мәшһур», «ғариб» сияқты қуаттылық жағынан үкім шығаруда үлкен әсерлі дәрежелері бар. Құран аяттары мен пайғамбарымыздың астары терең қасиетті хадистерін жалпы халықты былай қойғанда, араб тілін жетік білетін мамандардың өзі ара жігін ажыратып, пәтуа шығаруы мүмкін емес. Белгілі мәселеде пәтуа шығаратын адам алдымен мыңдаған хадистерді саралап, барлық Құран аяттарына мұхият көз жүгіртіп шығуы тиіс. Мұнымен қоса сол мәселедегі әз сахабалардың айтқан сөздері мен берген пәтуаларын әрі кейінгі келген мүжтаһид ғұламалар мен замандас ғалымдардың  көзқарастарын және жергілікті халықтың менталитеті мен жағдайын жақсы білуі қажет. Бұларды кез-келген қарапайым адам тереңнен талдап, аражігін ажыратып, шариғи үкім шығара алмайтындықтан Әбу Ханифа сияқты Құран ілімімен қоса хадис ілімін, мантық-қисын, фиқһ негіздерін, т.б. ислами ілімдерді жетік білген мүж­тә­һи­дтің шығарған үкімдерімен жүруге мұқтаж. Өз бе­тін­ше әре­кет ету­ші жол­дан ада­суы әб­ден мүм­кін.

Исламның алғашқы дәуірінде мұсылмандар арасында діни қайшылықтар тумады. Өйткені, хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз қасиетті Құран және өзінің даналығымен мәселенің шешімін айтып, дер кезінде алауыздықтың алдын ала білді.

Бұл туралы Алла тағала мұсылман үмметін: «Ей, иман келтіргендер! Аллаға, пайғамбарға және өз араларыңдағы ұлықтарыңа бойсұныңдар. Егер өзара бір нәрсеге келісе алмасаңдар, оның жайын Алладан, пайғамбардан сұраңдар. Аллаға, қиямет күніне сенетіндерің рас болса, бұл сендер үшін қайырлы әрі тиімді»(«Ниса» сүресі, 59-аят), – деп ескертеді.

Шариғаттың негізгі мәселелері Құран мен хадисте қамтылған. Сондықтан хазіреті Мұхаммед пайғамбарымыз (с.ғ.с.) ислам қауымына: «Ей, мұсылмандар! Мен сендерге екі нәрсені қалдырып барамын. Егер оларды бекем ұстап, амал етсеңдер, ешқашан адаспайсыңдар. Олар – Алланың кітабы (Құран Кәрім) және Алла елшісінің сүннеті», –  деген.

Уақыт өте мұсылмандардың саны көбейе түсті, жаңа мәселелер туындай бастады. Өйткені, өмір мен тіршілік үнемі өзгеріп, өркендеп, жаңарып, дамып отырады. Бұндай жағдайда, сахабалар өз білімдеріне сүйеніп, шариғат шеңберінде ол мәселелерді шешіп отырды.

Мысалы, Әбу Бәкір (р.а.) өзінің халифалық кезінде бір мәселеге байланысты шешім шығарар алдында Құран аяттарына сүйенген, ол мәселенің жауабын аяттардан таба алмай қалған жағдайда, хадистерден іздеген. Ол жерден де таба алмаса, білімді де беделді сахабалардың басын қосып, олармен сол мәселелер туралы кеңесіп, ойларын тыңдап, содан кейін ғана шешім қабылдайтын.

Кейінірек Ислам діні өзге халықтар, ұлыстар арасына таралды. Олар араб тілін де, дінін де білмейтін. Діни үгіт – насихат пен тағылым істерін оларға жеткізу сахабалар үшін оңай емес-тін. Бұл ретте сахабалар ислам дінін бүге-шігесіне дейін үйренемін дегендерге ұстаздық етті. Сол ұстаздар қатарына хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с) пайғамбарымыздың ұлық төрт халифасы, сондай–ақ Абдулла ибн Масъуд (590–653), Абдулла ибн Омар (612–643), Абдулла ибн Аббас (619–686), Абдулла ибн Әмр ибн Аас (571–664), Зәйд ибн Сәбит (615–665) және Айша (613–678) (р.а.) анамызды жатқызуға болады. Олар өз заманының дара адамдары еді. Абдулла ибн Аббастың (р.а.) үйі «білім ордасы» атанған.

Хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз оларға: «Сахабаларым аспандағы жолшы жұлдыздар іспетті. Олардың қайбіріне ілессеңдер, хақ жолын табасыңдар»,–деп сипат берген.

Имам Мәліктің (713–795) «Муатта» атты кітабын оқып шыққан халифа Жағфар Мансур (754–775) оның біліміне ризашылық білдіріп: «Өте құнды еңбек жазыпсыз. Келіңіз, мұсылмандарға ислам дінін тек осы кітап бойынша амал еткізейік», – дегеніне, имам:«Жоқ, олай етуге болмайды. Расулулланың сахабалары жан-жаққа тарады, олардың барлығы да өздерімен жақсылықты ала барды», – деген екен.

Сахабалардың кезінде түрлі діни көзқарастар пайда болды. Соның салдарынан исламды әртүрлі талдайтын, түрлі-түрлі мәзһабтар (діни құқықтық мектеп, жол) көбейді.

Уақыт өте фиқһ (мұсылман заңы) саласы бойынша Құран аяттарын дұрыс талдау және хадистерді зерттеу арқылы шариғатты дамытып, жалған мектептерге қарсы күресуші, олардың қателіктерін паш етуші Әбу Ханифа (699–767), имам Малик (717–795), имам Шафиғи (767–820), Ахмад ибн Ханбал (780–855)секілді ислам ғұламаларының мәзһабтары дүниеге келді.

Бұлар ислам әлемінде ресми мәзһаб саналып, 1300 жылдан бері өз ұстанымдары бойынша амалдарын жүргізуде. Ол мәзһаб иелерінің әрқайсысы мүжтаһид (білгір) ғалымдар еді. Солардың біріне мойынсұну арқылы осы заманға дейінгі әртүрлі қайшылықтардың жолы кесіліп, алды алынып келеді. Сондықтан бұл төрт мәзһабтың бірін ұстану қазіргі заман талабы да. Өйткені, олар Құран кәрім мен сүннет жолына лайық болғандықтан «әһлус-сүннә уәл-жамаға», яғни хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыздың сүннет жолын ұстанып, көпшіліктен бөлінбей, бірлік-ынтымақты жақтаушы қауым мәзһабтары атанды.

Мазһабтардағы айырмашылықтар тек абзал және дұрыс деген сөзде ғана. Яғни, біз өз мәзһабымызды абзал санаймыз да, ал қалған үш мәзһабты дұрыс деп білеміз. Тек біздің мәзһаб дұрыс, қалған үшеуі бұрыс деу адасушылық болып есептеледі.

Соның ішінде біздің Ханафи мазһабымыз тұла бойы адамгершілік пен бүкіл адамзатқа ортақ асыл құндылықтарға бай. Бұл күндері әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48% осы мазһабта. Қалған 52% үш мазһаб пен өзге де ағымдарға тиесілі.

Имам Малик мазһабын Африканың бірқатар елі, Имам Шафидің мазһабын Мысыр, Сирия, Малайзия, Индонезия, ал Ахмад ибн Ханбал мазһабын Парсы шығанағы аймағындағы халықтар ұстанады. Әбу Ханифа мазһабы негізінен Үндістан, Пәкістан, Ауғанстан Түркия, Ресей, Кавказ, Орта Азия мен Қазақстан жұртына кеңінен тараған.

Осы төрт мазһаб ішіндегі жұмсағы әрі халқымыз-дың жүрегі мен табиғатына, әдет – ғұрпына жақыны, бабаларымыз ежелден таңдаған Әбу Ханифа – Имам Ағзам мазһабы. Исламдағы бір мазһабта болудың артықшылығы – халық біртұтас, ынтымағы мен бірлігі күшті, ұйымшыл болады. Орта Азия мен Қазақстанда қанша ғасырлардан бері діни алауыздықтың болмай, ұрыс-керіс, дау-жанжалдан іргесін аулақ салуының да бірден-бір сыры осында. Өйткені, құлшылық амалдарының бір болуы ондай жат пиғылдың тууына жол бермейді.

Әбу Ханифа мазһабы өзге діни мектептермен салыстырғанда өз жамағатына көп жеңілдік беруімен әрі демократиялығымен де ерекшеленеді. Біздің жартылай көшпелі халқымыздың бұл мазһабты қабылдауының тағы бір себебі – өз дүниетанымы, болмысы мен діліне оның тонның ішкі бауындай жақындығында.

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы мен оның қарауындағы бүкіл мешіттер Әбу Ханифа мазһабы бойынша шариғат ұстанып, соған орай амал етеді. Бұл ел бірлігі мен ынтымағын, достығы мен ұйымшылдығын сақтап, оны одан әрі күшейте түсуге қызмет ету деген сөз.

Ханафи мазһабының негізін қалап, оны нығайту жолындағы фиқһ ғұламаларының жасаған қызметін дін ғұламалары былай баяндайды: «Фиқһ ілімінің дәнін Абдулла ибн Мәсъуд (р.а.) екті, Имам Әлқама өніп шыққан егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны диірменге тартты, Имам Әбу Юсуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан пісірді. Міне, барлық халық осы күнге дейін Имам Ағзам дайындаған ұннан жасалған нанды жеп келеді».

Негізінде «фиқһ» сөзі «терең, жан-жақты түсіну» деген мағынаны білдіреді. Фиқһ пәні ғибадат, қоғамдағы өзара қарым-қатынас, әдет-ғұрыптардың шариғатқа сәйкес тәртіп – қағидалары мен оның қайнар көзін үйретеді. Бұл саланың маманын фақиһ (мұсылман заңгері) деп атайды.

Әли ибн Әбу Талиб (600–661) пен Абдулла ибн Масъуд (р.а.) (590–653) Куфа қаласында шариғат жөнінде білім беретін орталық құрып, Құран кәрім мен сүннет бойынша тәлім-тәрбие істерін жүргізген алғашқы сахабалар еді. Кейінірек бұл білім ордасын шариғат ілімінің ғалымы, ұлық сахаба Абдулла ибн Масъуд (р.а.) басқарып қалады. Ол туралы хазіреті Мұхаммед (с.ғ.с.) пайғамбарымыз: «Ибн Масъудтың айтқандарын бұлжытпай орындаңдар», – деген. Бұл кісі Куфада Құран Кәрім мен хадис шәріптен сабақ беріп, шариғат ғылымының мамандарын дайындады.

Олардың бірі – Әлқама ибн Кайс (р.а.). Ол – Омар, Әли, Әбу Дәрда (?-652), Айша, Саъд, Хузайфа, Халид, ибн Масъуд және басқа да сахабалардан (р.а.) дәріс тыңдаған әрі хадис риуаят еткен сахаба. Абдулла ибн Масъуд (р.а.): «Менің білімім Әлқаманың білімінен артық емес», – деген екен..

Абдулла ибн Масъуд (р.а.) дүние салғаннан кейін, Әлқама ұстаз болып қалды. Бұдан кейін білім ордасын «Фақиһ әл-Ирақи», яғни «Ирақтың шариғат ілімінің маманы» деген атаққа ие болған Ибраһим ән-Наһаъи басқарды. Ол кісіден кейін Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) Куфаның үлкен ұстазы саналды. Одан соң бұл орынды имамдар сарбазы Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) иеленді.

Имам Ағзамнан (р.а.) кейін бұл жолды оның шәкірттері – ұстаз Әбу Юсуф пен имам Мұхаммед ұстанды. Олар ұстазының шығарған пәтуаларын хатқа түсіріп, халыққа насихаттаған. Осы кісілер арқылы Ханафи мазһабы жер жүзіне тарады әрі фиқһ саласы кемеліне жете дамыды.

 Әбу Ханифа. Ғибратты өмір өрнектері

Имам Ағзамның ата-бабалары Әмудария өзені жағалауындағы Тирмиз бен Хорасанда ертеректе болған Наса қалаларында өмір сүрген. Олар парсы әулетінен еді. Әйтсе де, кейбір деректерде оның түркі текті екені жайлы да айтылады. Ұлық төрт халифа кезінде Ислам діні парсы елдеріне тарай бастады. Исламға қарсы шығып, тұтқынға алынған дінсіздер ішінде Әбу Ханифаның бабасы да болған деседі. Кейінірек ол Исламның шынайы дін екенін түсініп, мұсылман болады. Сол себепті ол тұтқыннан босатылып, үйіне жіберіледі.

Отбасына аман-есен оралған бабасы Исламды тереңінен түсініп, балаларын да Исламға сәйкес тәрбиелейді, болашақтағы ұрпағының барлығы Исламның ақ жолында дүниеге келулерін тілейді.

Хазіреті Әли ибн Әбу Талибтің (р.а) халифалық кезінде олар Хорасаннан Куфа қаласына қоныс аударады. Бабасы ұлы Сәбитті хазіреті Әлидің (р.а) қасына ертіп барып, бата сұрайды. Хазіреті Әли (р.а): «Алла тағала балаңызға және оның болашақ ұрпақтарына мол береке берсін»,–деп дұға етеді. Атасының тілегі мен халифаның дұғасы қабыл болып, ұрпағынан иманды да, тақуалы ғалым Әбу Ханифа дүниеге келеді.

Әбу Ханифаның әкесі Сәбит те өте тақуа адам болған. Ел арасында ол туралы ғибратты әрі жұртқа таныс төмендегі оқиға жиі айтылады: «Әбу Ханифаның әкесі Сәбиттің жас жігіт кезі еді. Бірде дәрет алып, сүлгімен бет-аузын сүртіп тұрғанда, арықта ағып келе жатқан алмаға көзі түседі. Алманың әдемі түсі көз тартатын. Сәбит шыдамай, алманы алып бір тістейді. Сонан соң ол: «Не істеп қойдым? Алманың иесі бар шығар? Оны тауып, дереу ризашылығын сұрайын», – деп, өзен бойымен жоғары қарай алманың иесін іздеуге шығады.

Содан ол үлкен баудың ішіне кіреді. «Жеген алмам осы баудан шығар»,-деп, Сәбит бау иесіне барып, оған: «Ассәләму әлейкум! Ойламай бақшаңыздың бір алмасын жеп қойдым. Мүмкін болса, кешірім етсеңіз»,–дейді.

Жігіттің ақылдылығы мен имандылығын байқаған бағбан әдейі: «Разы емеспін»,–деп дөрекілеу жауап қайырады. Бұл сөз Сәбитке ауыр тиеді. Ол бағбанның аяғына жығылып, оған: «Кешіріңіз! Жеген алманың ақысын төлейін немесе қызметіңізді істейін»,–деп жалбарынады. Сонда бағбан: «Онда былай. Үш жыл қызметімді істейсің. Сонан кейін арғысын көре жатамыз»,–деп жігітке шарт қояды. Амал жоқ, Сәбит шартқа көнеді. Өйткені, ақырет есебі мен кісі ақысынан қорқатын.

Ол үш жыл бойы бағбанның үйінде адал қызмет етеді. Мерзімі біткеннен соң, кетуге рұқсат сұрайды. Бағбан оған: «Мен саған үш жыл өтсе, арғысын тағы көрерміз деп едім. Сондықтан, менің тағы бір кішкене шартым қалды. Соны орындасаң, сөзім сөз, сенен разы болып, рұқсатымды беремін»,–дейді. Сәбит көнеді. Бағбан оған: «Менің бір қызым бар. Көзі көрмейді, құлағы естімейді, қол – аяғы сал әрі мылқау. Соған үйленесің. Соңғы шартым осы»,–дейді. Жігіт бұған да көнеді.

Қыз бен жігіттің некелері қиылып, тойы өтеді. Жігіт шымылдыққа кірген соң, көзі де көретін, құлағы да еститін, қол-аяғы да сап-сау қызды көреді. Қыздың әкесіне барып, оның сырын сұрайды. Әкесі айтқан сөздерінің себебін былай түсіндіреді: «Қызым ұят нәрселерге қарамайды, сол үшін ол көр; ұят әрі балағат сөздерді естімейді, сол үшін ол керең; тыйым салынған нәрсеге қол созбайды және бұзық жерлерге бармайды, сол үшін оның қол-аяғы сал; жаман сөз сөйлемейді, сол үшін ол мылқау. Қызымды сен сияқты құдайшыл, иман жүзді жігітке берсем, ол Алладан қорқатын, біреудің ақысын жемейтін таза адам болып, туған немерелірім де Ислам тағлымдарына сәйкес өмір сүрсе деген арманым бар еді. Алла маған сені жеткізді. Бір көргенде-ақ сенің адал екеніңді байқадым. Сонда да сынап бақсам артықтық етпес деп ойладым. Сен мен ойлағандай боп шықтың. Бұдан былай ерлі-зайыпты болып, бірге тату-тәтті өмір сүріп, бақытты болыңдар»,–деп батасын береді. Міне, осындай пәк, тақуа, текті отбасында әлемге әйгілі ғалым Имам Ағзам дүниеге келеді» [3, 65-67].

Имам Ағзам Әбу Ханифа ән-Нұғман ибн Сәбит (р.а.) Ирақтың Куфа қаласында үмәуйлік халифат тұсында (699 жылы ) дүниеге келген.

Азан шақырып қойылған аты ән-Нұғман болғанымен, халық оны Әбу Ханифа немесе Имам Ағзам деп атайтын. Өйткені, ислам әдебі бойынша үлкен ғалым адамдардың аттары аталмайды. Олар хазірет, ұстаз сияқты құрметті сөздермен тілге алынады.

«Әбу Ханифа» (Ханифаның әкесі) оның шын есімі емес, өйткені, оның Ханифа атты перзенті болмаған. (Имам Ағзамның Хаммад есімді жалғыз ұлы болған. Хаммадтан екі ұл қалады, біреуінің есімі – Омар, ал екіншісі – Исмаил). Ғалымдардың айтуынша, «ханифа» — мазһабтың сипаты болып, ол «хақ, тура жол» деген мағынаны білдіреді. «Әбу» сөзінің түп мағынасы «әке» болғанымен, сонымен қатар оның «иесі, өкілі, басшысы, жетекшісі» деген баламалары да бар. Сонда, «Әбу Ханифа» деген сөздің мағынасы «хақ жолдың бастаушысы, тура жолдың жетекшісі» дегенге саяды.

Әу бастан адамзатқа түсірілген, адам табиғатына ең лайық, нағыз тәухид дін – ол ханиф дін. Құранда Алла тағала: «Ендеше, (Ей, Мұхаммед) бетіңді ханиф (тура, шынайы) дінге бұр. Адамдарды Алла әу баста сол дін үшін жаратқан. Құдай жаратқанды өзгерту мүмкін емес. Сенің дінің хақ дін, тек көп адам соны білмейді»,–дейді («Рум» сүресі, 30–аят).

Ханиф сөзі «ислам» ұғымында да қолданылады. Сахабалар:«Алла қандай дінді қабыл етеді?», – деп сұрағанда, пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Ханиф (Ислам) дінін»,–деп жауап берген. Басқа бір хадисте: «Алла барлық пенделерін ханиф (дінге, таухидке бейім) етіп жаратты»,–делінген.

Құран Кәрімде Алла тағала: «Ибраһим яһуди де, христиан да болған емес, ол ханиф (нағыз) мұсылман болған. Көп құдайшылдар қатарында да болмаған»,деген («Әли Ғимран» сүресі, 67–аят). Ия барлық әлемдік дәстүрлі діндер ханиф – тұп-тура дін болған. Бұл дін – адам табиғатына жеңіл келіп, жүрекке жылы тиген, жанын рахатқа бөлеп, бейбітшілік бесігінде тербеткен кеңпейілділік діні. Имам Ағзамның көзқарастары басқа ғалымдарға қарағанда кеңпейілділік пен жеңілдік рухына сай келгендіктен, жұрт оны Әбу Ханифа деп атаған.

Ғасырының танымал, беделді, ірі ғалымы болғандықтан халық оны Имам Ағзам деп те атайтын. Бізде имам деп мешіт қызметкерін түсінеді. Бірақ, бағзы заманда имам деп аса білімді әрі тақуа кісілер айтылатын. «Имам» – «жетекші, басшы, ұстаз, данышпан» деген мағыналарды да береді. Ал, «Ағзам» сөзінің «айбынды, ең зор, ең үлкен, ұлық, теңдесі жоқ» деген мағыналары бар. Шынында да, Имам Ағзам мұсылмандардың жетекшісі, ғалымдардың басшысы, білім мен тақуалықта теңдесі жоқ данышпан, айбынды әрі ұлық ұстаз еді.

Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): «Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық кісі жоқ. Өйткені, ол өте тақуа ғалым еді, фиқһ ілімі жолында басқалар ол кісі секілді еңбек ете алмады. Ол асылдығы, көрегендігі, қабілеттілігі, парасаттылығы арқасында оған жол салды», – деп еске алады.

Ислам діні тарих сахнасына көтерілгеннен кейін Куфа Ислам нұрына малынып, онда өнер, ғылым мен мәдениет дами түсті. Әсіресе, соңғы халифа Әли ибн Әбу Талибтің (р.а.) тұсында мұнда атақты ғұламалардың дәрісханалары көбейіп, бұл жерге әлемнің түкпір-түкпірінен ілім алу мақсатымен мыңдаған шәкірттер ағылып келе бастады.

Әбу Ханифа да осындай ортада дүниеге келіп, онда өнегелі өмірі басталды. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен әдебиетіне көңіл қойып, азды-көпті дәріс алды. Дегенмен, біржола ілім қуып кетпеген де еді.

Әкесі саудагер-тін. Олардың жеке дүкендері болды. Онда олар жібек мата саудасымен айналысатын. Әбу Ханифа әуелде мешітке тек күнделікті бес уақыт намаз оқу үшін ғана барып тұрды.

Бірде ол сол дәуірдің атақты ғалымы Шағбиге (р.а.) кездесіп қалады. Шағби одан: «Қайда барасың, інім?» – деп сұрайды. Ол заманда адамдар тек ілімді ойлап, табыс табу, бала-шаға бағу, үйлі-жайлы болу секілді дүние тіршіліктерін екінші орынға қоятын. Сұрақ төркінін түсінген Әбу Ханифа дәрісханаларға барып, жүйелі сабақ алып жүрмегендігінен, «Базарға», – деп, ұяла жауап береді. Өйткені, осы уақытқа дейін оның мақсаты да, кәсібі де сауда болып келген-ді, ал сабаққа деген қызығушылығы шамалы еді.

Әбу Ханифаның бойындағы асыл қасиеттерді, оның ақылдылығын, зеректігін, шешендігін және ойының ояулылығын байқаған Шағби (р.а.) бұл жігіттің былай жүргеніне іштей қынжылады. Әбу Ханифаның болашақта үлкен ғалым болатынын іштей сезген Шағби (р.а.) оған: «Уақытыңды бос өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып, сабақ оқы»,–деп ақылын айтады. Шынайы сөз Әбу Ханифаның жүрегіне жетеді. Сол күннен бастап ол барлық уақыты мен күш-жігерін ғылым-білімге салады. Ол кезде Әбу Ханифа жиырма екіде ғана еді [4, 15].

Ол жылдары Куфадағы оқу-ағарту істеріне Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) жетекшілік ететін. Әбу Ханифа хадис пен фиқһ ілімін сол заманның ең атақты ғалымдары – Шағби және Хаммад сияқты ғұламалардан үйренді. Куфада хадис ұстаздары, араб тілі мен әдебиеті мамандары, шариғат ғалымдары жеткілікті болатын.

Ибн Шуһаб аз-Заһри: «Әлемде беделді ғұламалар төртеу. Олар: Мәдинада ибн әл-Мусәйб, Куфада Шағби, Басрада Хасан әл-Басри (642–728), Шамда Мәкхул (р.а.)»,–деп сол кездің ең үлкен ғалымдарын атайды.

Шағби (р.а.) бес жүзге тарта сахабалармен кездесіп, олардан білім алған. Омар ибн Әбдул Әзиздің (р.а.) халифалық тұсында Куфа қаласында қазылық қызмет етіп, 87 жасында дүниеден өткен. Оның қайтыс болғанын естіген Хасан әл-Басри: «Шағби Исламда өзінің ерекше орны бар нар тұлғалы адам еді. Алла тағала оны өз мейіріміне бөлесін»,–деп дұға еткен.

Әбу Ханифа өмірінде төрт сахабамен кездескен. Олар: Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Әбу Ауфә, Сәһл ибн Саъд және Әбу Туфайл. Сахабаны көрген адам “табиғин» деп аталады. Дегенмен, «табиғин» сөзінің анықтамасы жөнінде екі түрлі көзқарас бар. Біріншісінде: «табиғин – сахабаның көзін көрген адам», – делінсе, ал екіншісі: «табиғин – сахабаны көріп, одан білім үйренген адам», – деген пікірді алға тартады.

Әбу Ханифа ұстазы Хаммадтың (р.а.) қолында жүйелі түрде 18 жыл оқыған. Ұстазы дүниеден өткенге дейін, одан ажырамаған. Өйткені, ол ұстазын жақсы көріп, оның асыл қасиеттерін, даналығын, парасаттылығын, тақуалығын, әсіресе кеңпейілділігі мен жомарттылығын өзіне үлгі тұтқан.

Хаммад бай болғанымен, мал-мүлкін туған-туысқандарына, жетім-жесірлерге және шәкірттеріне жұмсайды екен. Бұл жайлы: «Хаммад ғұламалар ішінде ең жомарты еді, жылда келетін қасиетті рамазан айында күнде 500 адамға ауызашар беретін, жағдайы нашар шәкірттеріне ақшалай көмектесіп тұратын еді»,–деп риуаят етіледі.

Хаммад ибн Сүлеймен (р.а.) дүние салғаннан соң, оның ісі баласы Исмаилға тиді. Жұрт та оның бойынан әкесінің ілімі мен асыл бейнесін көргісі келді. Өкінішке орай, Исмаил бірақ халық көңілінен шыға алмады. Сол себепті ұстазының оқу-ағартушылық істерін әрі қарай жандандырып, дамытуды шәкірті Әбу Ханифа мойнына алды. Халықтың қалағаны да сол болатын. Ол кезде оның жасы қырықта еді.

Әбу Ханифаның есімі мен білімі кеңінен тарай бастайды. Оған жер-жерлерден білім алу мақсатымен мыңдаған талабалар келіп жатты. Оның дәрісханасы Куфадағы ең үлкен, әрі берекелі білім ошағына айналды. Шәкірттердің ғылыми сұхбаттары мен қуанышты үндері мешіт сыртынан да естіліп тұратын.

Әбу Ханифа ақылды, өткір, парасатты кемел ой иесі еді. Осы ерекшелігімен ол тез арада өз дәуірінің ең ұлы ғалымдарының біріне айналды. Ол– ислам фиқһының үлкен мүжтаһид ғалымы болды. Құран кәрім және сүннеттен басқа нақты дәлел ретінде ол сахабалардың, табиғиндердің алқалы пікірін, сондай-ақ қияс (салыстыру), истихсан (дұрыс санау, жақсы деп білу) және ғұрып-дәстүр сияқты фиқһ қағидаларын пайдалана отырып, шариғат шеңберінде үкімдер шығара білді.

Әбу Юсуф (р.а.) ұстазын: «Бет пішіні және дене бітімі жөнінен ол әдемі еді. Сөзге өте шешен, дәлел келтіруге өте ұста, тілі жұмсақ болатын. Дәрісіне қатысқан кез-келген адам оның ілім үйрету әдісінен ләззат алатын. Ол шәкірттерінің шариғат мәселелерін терең түсінетін ғалым болуларына көп көңіл бөлді. Оларға жұмсаған күш-қайраты соншалық, ол кісіден дәріс алған кез-келген адамның әйгілі ғалым болуы оңай еді»,–деп еске алады.

Имам Ағзам түні бойы ғибадат етіп, күндіз ораза тұтатын, тілін жалған сөзден сақтап, тәнін пәк ұстайтын, жағымсыз іс-әрекет пен ойын-сауықтан аулақ жүретін, Алла тағаланың разылығын табуды өзіне парыз санайтын. Имам Ағзамның имандылығы мен тақуалығы, білімділігі мен парасаттылығы туралы Имам Шафиғи (р.а.): «Адамдар фиқһ ғылымында Әбу Ханифаға қарыздар. Кімде-кім Әбу Ханифаның кітаптарын оқымаса, ғылымға бойламағаны және фиқһ ғалымы болмағаны»,–дейді.

Ол тақуа, білімді және парасаттылығынан да харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол сұқпайтын өте сақ адам болатын. Сондықтан, оның уағызы әрбір тыңдаушы жүрегіне жететін. Оны төмендегі әңгімеден білуге болады:

«Имам Ағзам Куфаның орталық мешітінде жұма күні уағыз айтатын. Бір күні жұмадан соң оған бір құл келіп: «Ұстаз, сізден өтініш. Құлды азат етудің артықшылығы мен сауабы туралы да уағыз айтыңызшы. Мүмкін қожамның көңілі жібіп, мені азат етер»,–дейді. Әбу Ханифа: «Жарайды, сен айтқаныңдай болсын»,–деп жауап береді. (Ол кез құлдық заманы болатын).

Келесі жұма да жетті. Бірақ, Имам Ағзам уағызын басқа тақырыпқа арнайды. Тағы бір жұма өтеді. Құлдың өтініші тағы орындалмай қалады. Үшінші жұмада Имам Ағзам құлды азат ету және оның мән-маңызы мен артықшылығы туралы тартымды да әсерлі уағыз айтады.

Жұмадан соң әлгі құлдың қожасы келіп: «Ұстаз куә болыңыз. Алла разылығы үшін құлымды азат еттім»,–дейді. Әбу Ханифа: «Алла сізден разы болып, істеген ізгі амалыңызды сауаптан жазғай»,–деп бата береді.

Бостандық алған құл Имам Ағзамға рахметін айтып, одан: «Ұстаз, бір сұрағым бар. Екі апта бұрын айтқан өтінішімді неге бүгін ғана орындадыңыз», – деп сұрайды. Әбу Ханифа: «Ол күні құл азат етуге жететін ақшам жоқ еді. Сол үшін екі апта бойы жұмыс істеп, ақша жинадым. Базардан құл сатып алып, оны азат еттім. Содан рухани жеңілдік пен әлдеқандай рахатты сезіндім. Бұл амалды өзім істемей тұрып басқаға бұйырғанымда, оның ешқандай әсері болмас еді, қожаң да саған азаттық бермес еді»,–деген екен [3, 104].

 Әбу Ханифа – ұлық имам, мәшһүр ғалым

Ия, ол жайлы пікір білдірген замандастары мен оны өзіне ұстаз санаған немесе ғалым, білімге қол созғандардың барлығы да Әбу Ханифаның өз заманының озық ғалым болғандығын мойындайды.

Әбу Жағфар ар-Рази (р.а.): «Мен Әбу Ханифадан артық ғалым әрі тақуа адамды кезіктірмедім»,– десе, Жағфар ибн Раийғ (р.а.): «Мен Әбу Ханифамен бес жыл бірге тұрдым. Одан аз сөзді жанды көрмедім. Ал одан бір-ақ нәрсе жайлы сұраса, ол ашылып, сел тәрізді ағылар еді»,–деп еске алады.

Ал, Йазид (р.а.): «Тақуалық пен ақыл-парасаттылықта Әбу Ханифаға (р.а) тең келетін адамды көрмедім»,–десе, Әбу Асим Нубәйл (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) намазды қадалып көп оқығандығы үшін, көпшілік оны «қазық» деп атап кеткен», - дейді.

Уакиъ (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) аманатқа өте адал, аса ұлық Алла тағаланың есімін жүрегінің түкпірінде сақтайтын. Сондықтан да ол кез-келген жағдайда Алла разылығын бірінші орынға қоятын. Алла тағала үшін қылыш азабын көруге де дайын еді»,–дейді.

Мәккий (р.а.): «Куфалықтармен бірге болдым, араларынан Әбу Ханифадан (р.а.) өткен тақуаны көрмедім»,– деп еске алады.

Яхья әл–Қатъан (р.а.): «Әбу Ханифаның (р.а.) жүзіне қарап, Алланың шынайы пендесі екенін байқадым»,–десе, Абдулла ибн Мүбарак (р.а.) Суфъян Сауриға (р.а.): «Ей, Әбу Абдулла, Әбу Ханифаның ғайбат айтуына қандай іс тосқауыл болды екен, бір рет те ғайбат айтқанын көрмедім»,–деді.

Сонда Суфъян (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) дана кісі, өзінің жақсы амалдарын жоятын іс-әрекетті ешқашан жасамайтын»,–деген екен.

Ибн Мүбарак (р.а.): «Әбу Ханифаны (р.а.) еске алып: «Бұл кісі туралы не деуге болады? Оған мансап пен байлықты ұсынғанда, ол одан бас тартады, дүрелесе де бетінен қайтпайды. Басқалар отырған таққа ол азаптасаң да отырмайтын»,–дейді.

Хасан ибн Салих (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) аса тақуалығына байланысты харам істерге жоламайтын, күмәнді нәрсеге де қол сұқпайтын, ол кісідей өзіне, біліміне өте сақ адамды көрмедім»,–деген.

Сәһл ибн Мадхим (р.а.): «Әбу Ханифаның (р.а.) үйіне кіріп едік, үйінен бұйрадан (қамыстан жасалған төсеніш) басқа ештеме көрмедік»,–дейді.

Мүжаллид (р.а.): «Мен халифа Һарун әр–Рашидтың (786–809) алдында отыр едім, ол жерге имам Әбу Юсуф (р.а.) келді. Оған халифа: «Маған Әбу Ханифаның (р.а.) ахлағы (мінез-құлқы) туралы айтып беріңіз»,–деп өтініш жасады.

Сонда ол: «Әбу Ханифа (р.а.) шариғат тыйым салған істерге жоламайтын, дүниеқорлықтан алыс, көбінесе үнсіз жүретін, әрдайым өз пікірін дәлелдей алатын, өз ойынан айнымайтын, бос сөз сөйлемейтін, сұралған мәселені білсе, нақты жауап беретін адам еді. Ей, мүминдердің әміршісі! Мен ол кісінің барлық нәрседен өз нәпсісін тыя алатындығын көрдім, барлық адам туралы жақсы сөз ғана айтатын»,– дейді. Сонда Һарун әр-Рашид : «Бұл ұлылықтың белгісі»,–деген екен.

Фузайл ибн Ийаз (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) фиқһ ғалымы, тақуалығымен ардақты, келгендерге тапқанын беретін жомарт, күндіз-түні дәріс беруден жалықпайтын, түнді ғибадатпен өткізетін, аз сөзді, егер бір халал-харам мәселесі туралы айту керек болса, ақиқатына көз жеткізіп түсіндіретін»,–деген екен.

Қази Шурак (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) фиқһты терең меңгерген, әр ісі көңілге қонымды, шәкірттерге білім беруде аса шыдамды, шәкірт білім алып болғанша оған жан–жақты көмек көрсететін адам еді. Шәкірті оқуды бітірсе, оған: «Сен енді халал мен харамды, дұрыс пен бұрысты ажырата алатын, таусылмас үлкен байлыққа жеттің»,–дейтін. Ұстаздары мен құрметті адамдар алдында көп сөйлемейтін»,–дейді.

Бірде халифа түсінде Әзірейілді көреді. Одан: «Менің қанша өмірім қалды»,–деп сұрайды ол. Періште алақанын ашып, бес саусағын көрсетеді. Халифа содан қорқып оянады. Әбу Ханифаны шақыртып, одан түсін жоруды сұрайды. Имам Ағзам оған: «Бес саусақ – Алладан басқа ешкім білмейтін бес ғайып нәрсе : 1) қияметтің қашан болатыны, 2) жауын, дауыл, сел, жел сияқты табиғат құбылыстарының сыры, 3) туылатын нәрестенің дүниеде бақытты немесе бақытсыз, кедей немесе бай болуы, 4) ертең қандай күн туатыны. Қасиетті Құранның ғайыпқа жататын бес нәрсесі «Лұқман» сүресінің соңғы аятында айтылған 5 ғайыптың төртіншісі жайлы онда «Ешкім ертең не істеп, не табатынын білмейді (күнә мә, сауап па?)» делінеді. 5) адам баласының қашан және қай жерде өлетінін яғни барлығы құдіретті бір Алла ғана білетін нәрселер»,–деп халифаны тыныштандырған екен [1, 45].

Имам Зуфар (р.а.): «Мен Әбу Ханифамен (р.а.) жиырма жылдай бірге болдым. Өмірімде ол кісіден артық мейірімді, жомарт кісіні көрмедім. Құдай үшін өзін аямайтын, күні бойы біліммен шұғылданып, тағлым беретін, түрлі мәселелелерді талқылап жауабын айтатын, ғылыми мәжілістерден қолы босасымен сырқаттардың көңілін сұрауға баратын, жаназаға қатысатын немесе бір бейшараның қажеті үшін уақытын жұмсайтын немесе достарының хал-жағдайын білетін. Ал, түнді ғибадаттармен, намаз, Құран кәрім оқумен өткізетін. Бұл амалдарды дүниеден қайтқанша ұстанды»,–деп еске алады.

Абдулла ибн Мүбарәк (р.а.): «Имам деген атқа Әбу Ханифадан артық лайық кісі жоқ. Өйткені, ол өте тақуа ғалым еді. Ол көрегендігі, қабілеттілігі, парасаттылығы арқасында фиқһ іліміне жол салды», – десе, Қайс ибн Рабиъ (р.а.): «Әбу Ханифа (р.а.) Бағдатқа тауар жіберіп, оларды саттырып, ақшасына зат алдырып Куфаға жеткізетін, хадис ілімінің қыр-сырын зерттеп жүрген ғалымдарды қажетті нәрселермен қамтамасыз ететін, оларға азық-түлік, киім-кешек тарататын»,–дейді.

Қазақ жерінің орта ғасырлық дана перзенті имам Ағзам туралы арнайы еңбек жазған Хафиз ад-Дин Мұхаммед әл-Кердери (?-1424) ибн әл-Мүбарактың: «Куфаға келген соң қала тұрғындарынан кімнің фиқһты жақсы білетіндігін деп сұрағанымда: Әбу Ханифа» деді маған. Сонан соң «Бұл дүние қызығынан ең көбірек баз кешкен кім?» деген сұрағыма: «Әбу Ханифа деген жауап алдым» деген сөзін келтіреді. Сөйтіп осындай пікірлердің бәрі жиылып Әбу Ханифаның бүкіл болмысын ашып тұр деп ойлаймыз [1,20].

 Әбу Ханифа: адалдық пен жомарттық үлгісі

Ол аса жомарт, кеңпейіл, өте адал кісі болатын. Көпшілік оның сауда-саттықтағы сипатын Әбу Бәкірге (р.а.) ұқсататын. Ол пайданы ойлап, өзгелердің аңғалдығын пайдаланбайтын. Өз пайдасын қалай қорғаса, өзгелерді де солай қорғайтын. Кедейлерге мейлінше көмектесуге тырысатын.

Бірде Әбу Ханифа Куфа қаласындағы дүкенінде сауда жасап тұрғанда бір әйел жібек көйлек әкеліп, Әбу Ханифаға көрсетіп, сатпақ ниетін білдіреді. Әйел сөзін:

– Бағасы жүз дирһам,–деп бастайды. Әбу Ханифа оған:

– Асықпаңыз! Бұның бағасы қымбат. Сіз аз сұрап тұрсыз,–дейді.

– Маған жүз де жетеді,–дейді әйел.

– Жүз дирһам аз, көбірек сұраңыз,–дейді имам оған.

– Сіз мені мазақ етіп тұрсыз ба? Ал, онда екі жүзге алыңыз – дейді әйел ренжіп.

– Жоқ, мазақ еткені несі. Сіздің ақ көңілдігіңізді пайдаланып, көйлектің өз бағасынан арзанға сатып алатын болсам, ақыретте Аллаға не деп жауап беремін. Сенбесеңіз, білетін біреуді шақырып бағасын сұраңыз, – дейді Әбу Ханифа.

Әйел жөн білетін біреуді шақырып, көйлектің қанша тұратынын сұрайды. Олар көйлектің «бес жүз дирһам тұратынын» айтады. Сөйтіп, Әбу Ханифа көйлекті бес жүзге сатып алатын болады. Ақшасын санап жатқанда, әйелдің көзінен жас шығып, имамға: «Сіз маған көп көмектестіңіз. Бұл менің үйлену тойында киген көйлегім еді. Қазір қаражаттан қысылып жүрміз. Бала-шағам екі күннен бері ыстық тамақ ішкен жоқ. Сататын артық нәрсеміз де қалмады. Лажсыз көйлегімді сатуға тура келді. Бұл ақша мүшкіл халімізді біраз жеңілдететін болды. Сізге рахмет, өміріңіз ұзақ болғай»,–деп ризашылық білдіреді. Әйел мұңын түсінген Әбу Ханифа бес жүз дирһамның үстіне, сатып алған көйлекті де оған тарту етеді [4, 21; 3, 222].

Бұл хикая кәсіпкерлікпен айналысып жүрген бауырларымызға ғибрат болса деп ойлаймыз. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) да: «Өтірік сөйлеген, біреуді алдаған адам бізден емес»,–деп қатаң ескерткен.

Әбу Ханифа егер бір нәрсеге шүбәланса, заттарын дереу садақаға таратып жіберетін. Бірде саудадағы серігі Хафс ибн Әбдірахманға біраз заттар беріп, сатуға жібереді. Мүліктерінің арасында бір киімнің нұқсаны бар екенін ескертіп, сатқанда кемшілігін айт дейді. Досы киімдерді сатқанмен, әлгі киім жайлы ескертуді ұмытып кетеді. Алған адамның кім екенін де білмейді. Бұдан соң Әбу Ханифа сол заттардан түскен барлық пайданы садақаға таратады. Сондықтан да, оның дәулетінде берекет болатын [2, 23].

Куфада тұрғанында бір кісінің қойы ұрланады. Оны естіген Имам Ағзам ұрланған етті байқамай жеп қоймайын деп сақтық үшін жеті жыл қой етін жемей қойған екен.

Әбу Ханифа ғалымдарға көп көмектесетін. Жыл соңында табысынан артып қалған ақшаларды ілім жолында жүргендерге таратып: «Мына қаражатты қажеттеріңе жұмсап, Алла тағалаға шүкір етуді ұмытпаңдар. Өйткені, бұл дәулет менікі емес, Алланың рақым етіп, менің қолым арқылы сендерге жіберген несібесі», – дейтін.

Имам Ағзам аса тақуа еді. Кішіпейілділік пен тақуалықты ол бәрінен жоғары санайтын. Бірде біреу: «Сен менің иемсің», – дейді. Сонда ол: «Алла тағалаға ант етейін, мен сен берген бұл атақтан әлдеқайда беделдімін. Өйткені, мен Алланың пендесімін. Бұдан өзге биік лауазым бар ма?!»,– деп жауап береді.

Оның тақуалығы жайлы ғибратты әңгімелер көп. Бірде ол базарда жүргенде, екі адамның бірі жолдасына: «Мынау – Әбу Ханифа. Өте тақуа адам. Тіпті құптан намазының дәретімен таң намазын оқиды екен», – дейді. Осыны естігенде Әбу Ханифа (р.а.) қатты таңданып: «Мен олар ойлағандай жан емеспін ғой. Бірақ халықтың мен жайлы жақсы пікірлерін жоққа шығарып, оларды өтірікші етпеуім тиіс»,–деп сол күннен бастап құптан намазының дәретімен таң намазын оқи бастаған [2, 21-22].

Әбу Ханифа қанша дәулетті болса да, жүрегінде дүниеге қызығушылық болмаған. Шәкірттері арасында отырған кезде оны сынамақ оймен бір яһуди: «Сенің пәлен жерден сапардан қайтып келе жатқан керуенің қарақшыларға жем болды. Енді не істейсің?», – дейді.

Әбу Ханифа аз уақыт үнсіз қалады да: «Аллаға шүкір»,–дейді. Әлгі адам қайта оралып: «Әбу Ханифа, сүйінші! Керуенің табылды. Қарақшылар қолға түсті. Малың, дін аман, жолда келе жатыр», – дейді. Әбу Ханифа тағы біраз үнсіз қалып: «Аллаға шүкір» - дейді. Сонда әлгі адам: «Сен неге қайғыда да, қуанышта да бірдей шүкірлікпен ғана жауап қайырдың»,–дейді. Сонда Имам Ағзам: «Керуенің жоғалды дегенде, жүрегім ауырып сыздар ма екен деп, оған үңілдім. Жүрегімнің түк болмағандай бір қалыпты соққанын көріп, «Аллаға шүкір» дедім. Кейін «малың табылды» дегенде, қуанар ма екен деп тағы да жүрек дүрсіліне құлақ астым. О сол баяғыдай соғ