Ханафи мәзһабының ешбір амалы дәлелсіз алынбаған.
Ал кей дәлелдердің фиқһ кітаптарында жазылмауыоныңхалыққажеңілдіккөздеп қысқартып берілуінде. «Әминді» іштен айтуға келетін болсақ, оған Ханафи ғұламаларының көптеген дәлелдері бар. Мысалы:

1. Пайғамбарымыз (с.а.у.):

مُ امَ لِ ْإ ا لَ اقَ اذَ إِ لَ اقَ مَ لَّ سَ وَ هِ يْإ لَ عَ للها ىلَّ صَ للها لَ وسُ رَ نَّ أَ ةَ رَ يْإ رَ هُ يبِ أَ نْإ عَ قفاو نم هنإف نيمآ اولوقف } نيِلاضلا لو مهيلع بوضغملا ريغ{هِ بِ نْإ ذَ نْإ مِ مَ دَّ قَ تَ امَ هُ َل رَ فِ غُ ةِ كَ ئِ لَ مَ لْإ ا لَ وْإ قَ هُ لُ وْإ قَ

«Имам «Ғайрил-мағдуби алайһим уәладдаллин» деген кезде сендер де «әмин» деңдер, кімде-кімнің «әмин» деуі періштелердің «әмин» деуіне дәл келсе, жасаған күнәлары кешіріледі»21, - деген. Пайғамбарымыз (с.а.у.) басқа бір хадисінде былай

21 Бұхари/1-108. Хадисті Әбу Һурайра риуаят етті.деген:

لَ اقَ اذَ إِ مَ لَّ سَ وَ هِ يْإ لَ عَ للها ىلَّ صَ للهِ ا لُ وسُ رَ لَ اقَ لَ اقَ ةَ رَ يْإ رَ هُ يبِ أَ نْإ عَ نَّ إِ فَ نَ يمِ آ اولُ وقُ فَ } نَ يِلّ اضَّ لا لَ وَ مْإ هِ يْإ لَ عَ بِ وضُ غْإ مَ لْإ ا رِ يْإ غَ { مُ امَ لِ ْإ ا نَ يمِ أْإ تَ هُ نُ يمِ أْإ تَ قَ فَ اوَ نْإ مَ فَ نَ يمِ آ لُ وقُ يَ مَ امَ لِ ْإ ا نَّ إِ وَ نَ يمِ آ لُ وقُ تَ ةَ كَ ئِ لَ مَ لْإ ا هِ بِ نْإ ذَ نْإ مِ مَ دَّ قَ تَ امَ هُ َل رَ فِ غُ ةِ كَ ئِ لَ مَ لْإ

«Имам «ғайрилмағдуби ғалайһим уәләддаллин» деген уақытта сендер де «әмин» деңдер. Себебі, періштелер «әмин» дейді, имам да «әмин» дейді.

Кім де кімнің «әмин» деуі періштелердің «әмин» деуіне дәл келсе, жасаған күнәлары кешіріледі». Хадисті Әбу Һурайра риуаят еткен. Хадистің дәрежесі сахих.Ханафи ғалымдары бұл хадистегі «имам да әмин

дейді» сөзін негізге алып, «әминді» іштей айту сүннет деген. Себебі, «әмин» сөзін егер имам жария айтатын болғанда Пайғамбарымыздың «имам да әмин дейді» деп, имамның да «әмин» дейтіндігін жамағатқа білдіруінің қажеті болмас еді. Яғни, періштелер

мен имамның әмин деуі жамағатқа естілмейтін

болғандықтан Пайғамбарымыз (с.а.у.) «себебі, періштелер «әмин» дейді, имам да «әмин» дейді» деп олардың да «әмин» деп айтатындығын білдіріп тұр. (Дұрысы Аллаға мәлім).

2. «Әмин» сөзі - «Дұғамызды, тілегімізді қабыл ал!» деген мағынаны білдіретін дұға. Cахих Бухари кітабында «әмин» сөзіне «дұға» деп түсінік

берілген. Ал дұғаның іштен айтылуы абзал. Құранда: «Раббыларыңа жалбарынып, іштей (құпия) тілеңдер!»22 делінеді. Пайғамбарымыздың (с.а.у.): «Іштей тілек - жария жетпіс тілекке тең»

дегенін де ескерер болсақ, «әмин» дұғасын іштей айту абзал. Намаздағы «субхана раббиял-ағла», «субхана раббиял-азим», «субханака», «әт-тәхият» секілді басқа барлық дұғалардың іштей айтылатындығы «әминнің» құпия айтылуына тағы бір дәлел.

3. Әмин дұғасы «әғузу билләһи» дұғасынан артық емес. Өйткені «Нахл» сүресінде Құран оқыған кез-де міндетті түрде «әғузуді» айту керектігі: «Құран

оқыған кезде қуылған шайтаннан Аллаға сыйын»23 деп бұйырылған. «Әғузу» дұғасы осы ерекшелігіне қарамастан намазда құпия айтылады. Сондықтан әминнің де құпия айтылуы абзал. Себебі, «әмин» Құранның сөзі емес.

4. Бұған қоса, бізге жеткен ешбір хадисте пайғамбарымыздың (с.а.у.) «әминді дауыстап айтыңдар» деп кесіп айтқан бұйрығы жоқ. Керісінше,

«имам уәләддаллин деген кезде «әмин» деп айтыңдар»

делінген. Ал Бухари және Муслимдегі «Имам әмин де-

ген кезде сендер де әмин деңдер» деген хадиске келер болсақ, бұл хадис те «әминнің жария айтылуына нақты дәлел емес. Себебі, бұл хадистегі «имам әмин деген кезде» тіркесін Ханафи және Мәлики ғұламалары және басқа да Хафиз Ибн Хажар секілді хадис ғұламалары: «Имам «әмин» дейтін жерге келгенде яки «әмин» деп айтайын деген кезде» деп түсінген.

«Әмин» сөзін имам мен жамағаттың бір сәтте айтуы үшін осылай түсінілуі қажет. Бұлай болмағанда, имам «әмин» деп қойғаннан кейін ғана жамағат «әмин» дей алады. Оған дәлел басқа бір хадисте «имам тәкбір

• 22 «Ағраф» сүресі, 55-аят.

23 «Нахл» сүресі, 98-аят.

алғанда, сендер де тәкбір алыңдар» делінгендіктен,

имам тәкбір алғаннан кейін барып жамағат тәкбір алады. Имамның тәкбірінен жамағаттың тәкбірі сәл кеш айтылатыны мәлім. Жоғарыда келтірген «Имам уәләддаллин деген кезде, әмин деңдер» деген хадис пен «Имам әмин деген кезде, әмин деңдер» деген осы екі хадистің мағыналарындағы қарама-қайшылықты болдырмау үшін Ибн Хажар әл-Асқалани осылай жо-рамалдау керек деген24. Пайғамбарымыздың (с.а.у.)

«Имам әмин деген кезде» деген тіркесін «Имам «әмин» деп айтайын деген кезде» деп түсінуіміздің тағы мынандай негізі бар. Барлық ғұламалар Құрандағы: «Намазға тұрған кезде жүздеріңді және

қолдарыңды шынтақтарыңа дейін жуыңдар. Әрі бастарыңа мәсіх тартып, аяқтарыңды жуыңдар» деген аятындағы «намазға тұрған кезде» де-

ген тіркесті «намазға тұрарда» деп бірауыздан түсінген. Себебі, намазға тұрып қойғаннан кейін дәреттің алынбайтындығы айтпаса да түсінікті.

5. Насруддин Әлбани өзінің «Тәмәмул-минна фит-

таълиқ ала фиқһус-сунна» атты кітабында былай дейді: «Жамағаттың да имаммен бірге «әминді» дауыстап айтуы керек дейтіндердің: «Зубайр және артындағылар әминді айтқанда мешіт жаңғырып кетті» делінген дәлелдерінен басқа дәйектері жоқ. Бірақ мұның өзі «әминді» жамағаттың да дауыстап айтуына дәлел емес. Себебі, бұл хадисті жеткізушілердің тізбегі Пайғамбарымызға (с.а.у.) жетпей қалған (марфуғ болмаған). Пайғамбарымыздың дауыстап айтқанына байланы-сты бірқатар хадистер бар. Бірақ ешбірінде Алла

24 Мухаддис Зафар Ахмад, Илаус-сунан, 2-том, 231-бет.

елшісінің артындағы сахабалардың да қосылып әминді жария айтқандығы айтылмаған. Әминнің дұға екені белгілі. Негізінде дұға іштей айтылады.

Өйткені Алла Тағала «Раббыларыңа жалбарынып,

іштей (құпия) тілеңдер!»25 деген. Ал бұдан айну үшін оған сахих дәйек керек». Бұл - Насруддин Әлбанидің өз сөздері. Оның ойынша, Пайғамбарымызбен (с.а.у.) қосылып сахабалардың да әминді жария айтқандығына байланысты нақты сахих хадис жоқ.

Ал хазірет Ъатааның (р.а.):

لاق اذإ دجسملا اذه يف ةباحصلا نم نيتئام تكردأ : ءاطع لاقو نيمآ ةجر مهل تعمس نيلاضلا لو: ماملا

«Осы мешітте екі жүздей сахабаны көзім көрді. Имам «әмин» деген кезде олардың «әмин» деген дауыстарының жаңғырғанын естідім» де-

ген риуаятқа келер болсақ, Насруддин Әлбани бұл риуаятқа «әлсіз» деп баға берген26.

Пайғамбарымыздың ешбір хадисінде «әминді жария айтыңдар» деген тікелей бұйрығының жоқ екенін ескере отырып, Ханафи ғұламалары пайғамбарымыздың өзінің ғана әминді дауыстап айтқанына байланысты кейбір хадистерді былай түсінген:

1. Пайғамбарымыздың намазда фатихадан кейін «әмин» деп айтуын артында яки жанында оған жақын тұрған сахабалар ғана естіп, сол кісілер «әминді дауыстап айтты» деген хадисті риуаят еткен

• 25 Мухаммад Насруддин Әлбани, Тәмәмул-минна фит-та'лиқ ала фиқһус-сунна, 177-бет, Мәктабатул-исламия, Дарур-райа лин-нашр, 2-басылым, 1988 ж.
• 26 Мухаммад Насруддин Әлбани, Тәмәмул-минна фит-та'лиқ ала фиқһус-сунна, 177-бет, Мәктабатул-исламия, «Дарур-райа лин-нашр»,

2-басылым, 1988 ж.

болуы мүмкін . Ал жанындағы адамдардың ғана естуін «Құран оқығандай дауыстап айтты» деп түсінбеуіміз керек. Себебі, кейде іштей күбірлеп айтылғанды жанында тұрғандар да естуі мүмкін. «Дуррул-мухтар» атты кітапта былай делінген:

«Егер бір адам яки екі адам естісе, бұл жария айтқанға жатпайды»27. Яғни, Пайғамбарымыздың «әмин» деуін кейбір адамдар естіген болса, бұл пайғамбарымыздың дауыстап жария айтқандығын білдірмейді. Пайғамбарымыздың барлық адамдар еститіндей дауыстап айтты яки жоғарыда Насруд-дин Әлбани келтіргендей сахабалар бірге дауыстап «әмин» деп айтты деген бір де бір сахих хадис жоқ. Ал Әбу Дәуіттегі Әбу һурайрадан риуаят етілген:

للها ىلص للها لوسر ناكو نيمأتلا سانلا كرت لاق ةريره يبأ نع لاق )نيلاضلا لو مهيلع بوضغملا ريغ( لاق اذإ ملسو هيلع

.دجسملا اهب جتريف لولأا فصلا لهأ اهعمسي ىتح نيمآ

«Халық «әмин» деп айтуды қойып кетті, Пайғамбарымыз (с.а.у.): «ғайрил-мағдуби алайһим уәладдаллин» деген кезде «әмин» дейтін. Мұны бірінші қатардағылар еститін де, мешіт жаңғырып кететін» деген риуаятқа келер болсақ, Насруддин Әлбани бұған да «әлсіз» деп баға берген28. Сондықтан бұл да дәлел бола алмайды.

2. Пайғамбарыздың «әминді» алғашқы кездері халықты «әмин» деп айтуға үйрету үшін жария ай-туы ықтимал. Хазірет Омардың кейде үйрету үшін «субханакә» дұғасын, Әбу Һурайраның «ағузу билла-

• 27 Мухаддис Зафар Ахмад, И'лаус-сунан, 2-том, 247-бет.

28 Мухаммад Насруддин Әлбани, Сахих уә дағиф Ибн Мәжа.

ны» жария айтқаны секілді29.

رجح نب لئاو تعمس : لاق يفقثلا سبنع نب رجح نكس يبأ نع :لوقييمرضحلا

ةلصلا نم غرف نيح ملسو هيلع للها ىلص للها لوسر تيأر« ريغ ( أرقو بناجلا اذه نمو بناجلا اذه نم هدخ تيأر ىتح ام هتوص اهب دمي« نيمآ »: لاقف )نيلاضلا لو مهيلع بوضغملا »انملعي لإ هارأ

«Әбу Сакан Хужр ибн Ғанбас әс-сақафидан риуаят етіледі. Ол былай деді: «Уайл ибн Хужр әл-Хадрамидың былай дегенін естідім: «Пайғамбарымызды намазды тәмамдағаннан кейін көрдім, тіпті, оның жүзін мына жағынан да, ана жағынан да көре алдым. Ол: «ғайрил мағдуби алайһим уәладдаллин» деп оқығаннан кейін «Әмин» деп даусын созды. Мен мұны тек бізге үйрету үшін жасады деп ойлаймын»30.

Міне, пайғамбарымыз (с.а.у.) «әминді» дауыстап оқыды деген хадисті риуаят еткен Уайл ибн Хужр пайғамбарымыздың «әминді» жария айту себебінің «үйрету» мақсатында екенін айтуда. Пайғамбарымыз «әминді» дауыстап айтты деген негізгі хадистерді осы Уайл ибн Хужрдың риуаят еткенін ескерсек, Ха-нафи ғалымдарының «үйрету мақсатында» айтуы мүмкін деген сөздерінің қаншалықты негізді екенін аңғаруға болады.

• 29 Мухаддис Зафар Ахмад, Иғлаус-сунан, 2-том, 240-бет.

30 Мухаддис Зафар Ахмад, Иғлаус-сунан, 2-том, 237-бет. Бұл хадисті риуаят еткен кісілердің бәрі сенімді. Тек Иахия ибн Саламаны бірқатар ғалымдар әлсіз десе де, Хаким, Ибн Хиббан секілді хадис ғалымдары қуатты деп бағалаған.

Егер Пайғамбарымыз (с.а.у.) әминді әрдайым жа-рия айтқан болғанда Омар, Али, Ибн Мәсғуд секілді сахабалар іштен айтпас еді. Әбу Сағид «Омар да,

Али да «бисмиллаһир-рахманир-рахимді» және «Әминді» жария айтпайтын еді» деп риуаят ет-

кен31.

Ханафи және Малики мәзһаб ғұламаларының әминнің іштей айтылуына байланысты басқа да көптеген дәлелдері бар. Бірақ мақала көлемі көтермейтіндіктен, бұл жерге жазылмады.

• Ескерту: Қазіргі таңда қазақстандық мұсылмандар арасында «әминді» іштей айту мен жа-рия айтуға байланысты көптеген дау-дамай болып жүр. Себебі, Пайғамбарымыздың (с.а.у.) «әминге» байланысты хадистерін төрт мәзһаб ғұламалары әр түрлі түсінген. Шафиғи мен Ханбали ғұламалары «әминді» жария айту керек десе, Ханафи және Мәлики ғұламалары іштей айту керек дейді. Яғни, әр мәзһабтың өзіндік шариғи дәлелдері бар. Сондықтан біз жоғарыдағы ханафи ғұламаларының келтірген дәлелдерін «әминді» жария айтуға байланысты басқа мәзһабтардың келтірген дәлелдерін жоққа шығару яки мүлдем дұрыс емес деу үшін жазған жоқпыз. Тек айтпағымыз - әминді іштей айтуға байланысты Ха-нафи мәзһабының да өзіндік шариғи дәлелдері бар екенін, оның жай айтылған негізсіз үкім еместігін білдіру. Негізі, «әминді» жария яки іштей айту - дауласып, даурықтыратын іс емес. Маңыздысы

- әминнің «Фатиха» сүресінен кейін ықыласпен айтылуы әрі періштелердің «әмин» деуіне дәл

• 31 Ибн Жарир әт-Табари, Тәһзибул-әсар. Бұл риуаятты жеткізген рауилердің бәрі сенімді, дұрыс. Тек Әбу Сағид әл-Баққал мудаллис болғанымен сенімді. Ал сенімді мудаллистердің риуаяты Ибн Хажар секілді бірқатар хадис ғалымдарының пікірінше дұрыс деп бағаланады.

келіп, күнәлардың кешірілуі емес пе? Еліміздегі мұсылмандар ғасырлар бойы ханафи мәзһабын ұстанғандықтан халық арасындағы ауызбіршілікті сақтап, бүлікке жол бермеу әрі енді-енді намазда-рын оқып үйреніп жүргендердің ойын сан-саққа жүгіртпеу мақсатында өзге көзқарастағылардың да әминді іштей айтуы абзал.

«Әминнің» «Фатихадан» кейін айтылуы - сүннет. Ал оның іштей немесе жария айтылуы сол сүннетті түсінудегі көзқарас, түсінікке ғана жатады. Ал Ис-лам үмбеті арасындағы ауызбіршілік пен сүттей ұйыған ынтымақ - парыздардың парызы. Ендеше, бір көзқарас, түсінік үшін ақырғы пайғамбар үмбетінің арасында бірлік пен ынтымаққа сызат түсіруге болмайтындығы айтпаса да түсінікті.