الحمد لله رب العالمين والصلاة والسلام على سيدنا محمد وعلى آله وصحبه أجمعين، أما بعد

Жаратқан Алла Тағалаға сансыз мадақ, ардақты Пайғамбарымыз Мұхаммед Мұстафаға көптеген салауат пен сәлем жолдаймыз.

Аса рақымды ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын.

Қасиетті елімізде, байтақ даламызда сан ғасырлар бойы ілім мен сөз киелі ұғым саналып келген. «Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады» деп түйген халқымыз ақыл мен парасатты, көрегенділік пен көкірек көзді ең үлкен мұра санаған. Жер қайысқан қолмен емес, ұшқыр оймен, терең біліммен ел билеген хандарымыз, қара қылды қақ жарған билеріміз, шешендік пен даналықты ту еткен данышпандарымыз, парасат пен пайымды өмірінің өзегі еткен кемеңгерлеріміз сол ілім мен киелі сөздің бұлағы болған кітапты өмірдің шамшырағы, рухтың азығына айналдырған. Қазақтың маңдайына бақ болып қонған Абай атамыздың:

Пайда ойлама, ар ойла,

Талап қыл артық білуге.

Артық білім кітапта,

Ерінбей оқып көруге, – деп айтқан сөзі білім мен кітаптың маңыздылығын көрсетеді.

«Кітап – білім бұлағы, білім – өмір шырағы» дейді дана халқымыз. Асылында, кітап – адамның жан дүниесінің айнасы, санасының сәулесі, жүрек пен ақылдың азығы. Ол – үнсіз мұғалім, көнбіс дос, сабырлы ұстаз. Кітап оқыған жан – тарихпен тілдеседі, хикметпен сусындайды, ғаламның ғажабын таниды.

Қазіргі қоғамда кітап оқу өмірлік қажеттілікке айналып отыр. Себебі адам баласы кітап арқылы ой-санасы артады. Тіпті Жаратушы Жаббар Иеміздің адамзатқа алғаш түскен әмірі – «Оқы!» деп басталғаны тегін емес. Бұл – оқу мен білімнің, кітап пен ілімнің исламдағы орнын айқын аңғартатын хикметті нұсқау. Алла Тағала қасиетті Құранда:

 ٱقۡرَأۡ بِٱسۡمِ رَبِّكَ ٱلَّذِي خَلَقَ (1) خَلَقَ ٱلۡإِنسَٰنَ مِنۡ عَلَقٍ (2) ٱقۡرَأۡ وَرَبُّكَ ٱلۡأَكۡرَمُ (3) ٱلَّذِي عَلَّمَ بِٱلۡقَلَمِ (4) عَلَّمَ ٱلۡإِنسَٰنَ مَا لَمۡ يَعۡلَمۡ (5)

«Оқы! Жаратқан Раббыңның атымен (оқы)! Ол адам баласын ұйыған қаннан жаратты. Оқы! Сенің Раббың – асқан жомарт! Ол (адам баласына) қаламмен жазуды үйретті. Адам баласына білмегенін үйретті», – деген («Алақ» сүресі, 1-5 аяттар).

Бірінші: кітап оқудың рухани мәні және пайдасы

Әрбір мұсылман адамның ұлы мақсаты – Жаратқан Иеге құлшылық ету, Оның әмірін мүлтіксіз орындап, тыйымынан тыйылу. Алайда құлшылық тек намаз немесе оразамен шектелмейді. Құлшылық – адамның бүкіл өмірін, тұрмыс-тіршілігінің барлық қырын қамтиды.

Ал егер адамның ғұмыры білімсіз, амалы қайырсыз, уақыты ізгілікке жұмсалмай, босқа өтіп жатса – бұл нағыз қасірет. Өйткені береке дегеніміз – адам баласының ізгі істерге ұмтылуында, адал еңбек етуінде, айналасына жақсылық жасауда. Сондай-ақ қоғамда ағартушылықпен айналысып, ақиқатқа үндеп, ел-жұртқа пайдалы болуға талпыну – шынайы мұсылмандықтың көрінісі. Нағыз өмірдің сәні де, мәні де осыларда. Сүйікті пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзінің хадисінде:

أَحَبُّ النَّاسِ إٍلَى اللهِ أنْفَعُهُمْ لِلنَّاسِ

«Алла үшін ең сүйікті адамдар – өзгелерге көп пайдасын тигізушілер», – деп айтқан (имам Табари).

Осы айтылған игіліктерге жеткізетін негізгі жолдардың бірі – білім іздеу, кітап оқуға дағдылану, терең ойлану. Бұл – тек дүниелік табыс үшін емес, ең алдымен рухани жетілу мен кемелдікке бастайтын жол.

Терең ой мен білім қайнары Құдайды танудан басталады. Ал Алланы тану Оның сөзін оқу және үйренуге негізделеді.

а) Құран кітабын оқу – рухани кемелдіктің бастауы

Оқудың ең биік шыңы – Алланың сөзі болған Құран Кәрімді оқу. Бұл – мұсылманның жүрегіне нұр төгетін, өміріне бағыт беретін, ақыретіне шапағат болатын қасиетті амал. Алла Тағала қасиетті Құранда:

شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ

«Рамазан айы – адамзатты тура жолға бастаушы, айқын дәлелдерді һәм ақиқат пен жалғанның ара-жігін ажырататын өлшемдерді қамтыған қасиетті Құран түсе бастаған ерекше ай», – деген («Бақара» сүресі, 185-аят).

Құран – Раббымыздың бізге тікелей үндеуі, оны оқу – ізгіліктің дәлелі, тіршіліктің тұтқасы. Ал Қиямет күні Құран – оны оқып, жүрегіне қондырған жанға қорған болмақ. Ардақты пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзінің хадис шәрифінде:

اقْرَؤُوا القُرْآنَ فإنَّه يَأْتي يَومَ القِيامَةِ شَفِيعًا لأَصْحابِهِ

«Құран оқыңдар! Себебі, қиямет күні Құран өзін оқыған адамға шапағат етеді», – деген (имам Мүслім).

 Сол себепті шынайы ілім мен рухани жаңғыру Құраннан басталуы тиіс.

ә) Хадис пен сираны оқу – өнегелі өмірдің үлгісі

Құраннан кейін мұсылман адам үшін оқылуға лайық ең маңызды қазына – ардақты пайғамбарымыз Мұхаммедтің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хадистері. Хадис немесе сүннет мұсылмандар үшін Құран Кәрімнен кейінгі екінші негіз және шариғи дәлел. Құран бізге бағыт көрсетуші болса, хадис сол бағытпен жүріп өткен жолдың ізі.

Сондай-ақ Алла Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өмірбаяны, яғни сира – сүйіспеншілік пен сабырдың, әділет пен ізгіліктің, шынайы имандылықтың  көркем үлгісі. Оны оқу нағыз мұсылмандықтың не екенін жүрекпен сезіну. Себебі сира – әрбір мұсылманды ізгілікке бастайтын,  өміріне үлгі болатын қасиетті мұра. Алла Тағала қасиетті Құранда:

لَّقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا

«Шүбәсіз, Алла Елшісінде сендер үшін әрі Аллаға және ақырет күніне бар үмітін артқан һәм Алланы көп еске алып, Оған көп құлшылық ететіндер үшін қай жағынан алсақ та, теңдессіз үлгі-өнеге бар», – деген («Ахзаб» сүресі, 21-аят).

Сираны таныған жан ардақты Алла Елшісін (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) таниды. Ал Алла Елшісін (салауаты мен сәлемі болсын) таныған адам оны міндетті түрде жақсы көріп, Аллаға және елшісіне жүрегінде шынайы маһаббат орнайды. Пайғамбарын (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүйген жүрек сүннетті өмірлік ұстанымына айналдырады. Ал сүннетпен өмір сүрген адам Алланың разылығына жетеді.

б) Пайдалы кітап – рухтың азығы

Мұсылман адам үшін Құран мен хадистен сусындағаннан кейінгі ең маңызды қадам – пайдалы ілімге бет бұру, жүректі оятар, ойды өсірер кітаптарды оқу. Себебі шынайы білім – жүрекке тыныштық, ақылға қуат, өмірге бағыт береді. Ілім – діннің тірегі, ақылдың нәрі, иманның серігі.

Ғалымдарымыз:

«Ілім – адамды Раббысына жетелейді, ал надандық – одан алыстатады», – деп бекер айтпаса керек.

Абай атамыз өзінің өлеңінде:

Ғылым таппай мақтанба,

Орын таппай баптанба, – деп айтқан сөздері де дөп түскен.

Осы жолда мұсылман адам шариғат ілімдерін, ислам ғұламаларының еңбектерін, тәпсір, фиқһ, хадис ілімдерін, діни тәрбиелік кітаптарды, адамзат баласына пайдасы бар ғылыми еңбектерді, тарих пен ой-санада із қалдырған көркем әдебиеттерді де оқуға мән беруі керек. Ардақты пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзінің хадисінде:

مَنْ سَلَكَ طَرِيقًا يَلتَمِسُ فِيهِ عِلمًا ، سَهَّلَ اللَّهُ لَهُ طَرِيقًا إِلَى الجَنَّةِ

«Кімде-кім білім алу мақсатында жолға шығатын болса, Алла оның жәннатқа апарар жолын жеңілдетеді», – деген (имам Әбу Дәуіт).

Пайдалы кітаптар – адамның танымын тереңдетіп, көзқарасын кеңейтеді. Олар өмірге жаңа тыныс береді. Себебі шынайы білім тек ақылға емес, жүрекке де әсер етеді. Жақсы кітап – жан мен рухтың азығы, ондай кітаптар жалғыз қалғанда – дос, жабырқағанда – жұбаныш, үмітің үзілгенде – медет, шаршағанда – рухани қуат, адасқанда – жол сілтейтін шамшырақ болады.

Бүгінде ғылым мен техника дамыған заманда, мұсылман баласы тек діни іліммен шектелмей, дүниелік пайдалы ғылымдарды да меңгеруі тиіс. Медицина, инженерия, педагогика, тіл білімі, жаратылыстану секілді салалар – адамзатқа қызмет етудің заманауи жолы. Егер мұсылман осы ғылымдарды иманмен, адал ниетпен, қоғам игілігі үшін меңгерсе – бұл да үлкен сауапқа айналады.

Қисса: он екі түйеге артылған ілім

Ертеде, ілім мен тақуалықтың заманы болған шақта, аты әлемге мәлім ғалым – Имам Ахмад ибн Ханбал дүниеден озды. Көп ұзамай ғалымның артында қалған мұрасын көруге келген шәкірттері мен замандас ғұламалар таңғажайып көрініске куә болды. Олардың қатарында аса ірі хадис имамы Әбу Зурға ар-Рази де бар еді. Бір сәтте, адамдар Имам Ахмадтың қолжазбаларын бірінен соң бірін алып шыға бастады. Кітаптардың саны соншалықты көп болды, олардың шеті көрінбей, жалғаса берді. Қараған жұрттың көздері шарасынан шығып, таңданыстарын жасыра алмады да, кітаптарды санауды бастады. Есептеп көргенде он екі түйеге артылатын кітаптар шықты. Иә, дәл солай, он екі түйе көтеретін жүкке пара-пар ілім қазынасы. Бірақ бұл адамдардың таңданысының соңы емес еді... Әбу Зурға кітаптарды парақтай бастады. Бірінен соң бірін ашты, шолды. Бірақ көңіліне бір ерекше жайт түсті: «Қызық... Мына кітаптардың ешбірінің сыртында да, ішінде де “хадисті пәленше риуаят етті” деген белгі жоқ қой...», – деді.

Ол сәл ойланып, көзін жұмды. Жадысын шолып өтті. Сосын жымиып: «Бұл имам Ахмадтың зеректігі. Себебі ол хадистердің барлығын жүрегінде сақтаған еді. Қаламы – қолында, бірақ ілімі – кеудесінде тірі тұрған», – деген екен таңданып.

Екінші: кітап оқудың артықшылықтары

1. Кітап оқу – сыни ойлау қабілетін дамытады

Сыни ойлау – бұл белгілі бір тақырыпқа, сұраққа немесе идеяға терең әрі жан-жақты талдау жасау қабілеті. Бұл – өздігінен пайда болмайтын, тұрақты машықтануды қажет ететін маңызды дағды. Басқаша айтқанда, бұлшық ет секілді жаттыққан сайын күшейеді.

Адам кітапқа көп уақыт бөлген сайын, өзінен бөлек біреудің көзқарасын түсінуге, өзге адамның мәселесін шешуге талпынуға бейімделеді. Бір кейіпкердің қиыншылығына бірге үңілу, шынайы өмірдегі ұқсас жағдайларға да парасатпен қарауға көмектеседі. Яғни, көркем шығармалар арқылы адам тек оқиғаны емес, өмірді саралауды, шынайы шешім қабылдауды үйренеді. Бір ғалымнан: «Адамды қалай бағалайсың?» – деп сұрағанда, ол: «Одан қанша кітап оқитынын және не оқитынын сұраймын» – деп жауап берген.

2. Кітап оқу – сөздік қорды байытып, сөйлеу мәдениетін дамытады

Оқырман өз деңгейіне сай мәтіндерді неғұрлым көп оқыған сайын, жаңа сөздерді үйрену ықтималдығы соғұрлым артады.

3. Кітап оқу – танымдық қабілеттерді дамытады

Адамның жаңа дүниелерді үйренуіне көмектесетін жүйелі танымдық үдерістер бар. Ғалымдардың айтуынша, оқу – мидың жұмысын күшейтетін ерекше жаттығу. Тіпті кітап оқуды аяқтап, басқа іспен айналысқаннан кейін де бұл жаттығудың әсері ұзақ уақыт сақталады. Себебі кітапты тұрақты түрде оқу – миды белсенді жұмыс істеуге итермелейді. Бұл өз кезегінде сыни ойлау мен талдау қабілетін арттырады. Бұл тұрғыда бір ғалым: «Дене тек тамақ пен жаттығу арқылы өсетіні сияқты, ақыл да тек кітап оқу мен ойлау арқылы дамиды», – деген.

4. Оқу – күйзелісті азайтудың тиімді тәсілі

Ғалымдар назар аударарлық бір деректі келтіреді: кітап оқуға бар болғаны алты минут уақыт жұмсау – күйзеліс деңгейін 68%-ға дейін төмендетеді. Бұл – таңғаларлық нәтиже. Адам кітап оқығанда, санасы күнделікті уайымнан, күйбең тіршіліктің қарбаласынан алыстайды. Ми тынышталып, бұлшықеттер босаңсиды, жүрек соғысы мен қан қысымы қалпына түседі.

5. Оқу – ұйқы сапасын жақсартудың тиімді жолы

Кітап оқу ұйқыны жақсартады деген ой алғашында таңғаларлық көрінуі мүмкін. Алайда бұл – ғылыммен дәлелденген шындық. Қазіргі технология дәуірінде кешкі уақытта теледидар қарау немесе телефонды шұқылау орнына кітапқа ден қою – миды тыныштандырып, ағзаға ұйқы уақыты келгенін білдіретін тамаша тәсіл.

Экраннан бөлінетін көкшіл жарық адамның табиғи ұйықтау процесіне жауапты мелатонин гормонының бөлінуіне кедергі келтіреді. Бұл ұйқының бұзылуына, ұзақ уақыт бойы ұйықтай алмауға себеп болады.

Осылайша, күнделікті әдет ретінде кітап оқу – сапалы ұйқының кепілі ғана емес, жалпы өмір салтына да оң әсер ететін пайдалы дағды.

6. Оқу – есте сақтау қабілетін қалыптастырып, нығайтады

Имам әл-Бұхариге бір кісі келіп, есте сақтау қабілетін күшейтетін бір дәрі туралы сұрағанда, ол:

«Кітаптарға тұрақты түрде үңілу – тез жаттаудың ең тиімді шипасы», – деп жауап берген.

7. Оқу жазу дағдыларын нығайтады

Оқу мен жазу бір-бірінен айыру мүмкін емес ұғымдар. Біріншісін тәжірибелеу екіншісінің дағдыларын айқын жақсартады. Сонымен қатар, оқу – шығармашылыққа шабыт беретін құрал болып табылады.

 Қадірлі жамағат!

Оқыған жан ойлы болады, ойлы жан парасатты болады, парасатты жан халқының қамын жейді. Кітаптан безген ұрпақ қараңғылықта қалады, ал кітаппен дос болған ұрпақ – жарқын болашағымыздың кепілі.

Алла Тағала бізге ең ұлы кітап – Құранды түсірді. Бұл – оқу мен білімнің, тура жол мен даналықтың негізі. Құраннан сусындап, сүннеттен тағылым алып, ғұламалардың еңбектерін зерделеген жан рухани кемелдікке қауышады.

Осыған орай, әр шаңырақта кітаптың үні өшпесін. Әр үйде Құран оқылып, ізгіліктің шамы жарқырап тұрсын. Сонда ғана біздің қоғамымыз рухани жаңғырып, еліміз өркениет шыңына көтеріледі.

Алла Тағала баршамызды Құранды көп оқитын, сүннетті өміріне арқау ететін, пайдалы кітаптарды серік қылатын ізгі қауымдар қатарынан қылсын!