XV ғасырдың алғашқы ширегінде Ақ Орда мемлекетінің орнында құрылған Әбілхайыр хандығы деген атпен белгілі болған көшпенді  мемлекет өмір сүрді. «Көшпенді өзбек мемлекеті» деген атпен танылған бұл мемлекет «өзбек» деген атауына байланысты, кейбір тарихты шала білетін адамдар тарапынан Қазақ хандығы құрылғанға дейін Ақ Орда мемлекетінің орнында, өзбектердің мемлекеті болған деген жансақ пікірде көрінеді.

Бұлай болған жағдайда Ақ Орда мемлекеті құлағаннан кейін, қазақтарды  өзбектер жаулап алып, өз мемлекетін құрып қазақтарды өздерінің боданы етіп, кейіннен мемлекет әлсіреген уақытта бөлініп жеке хандығын құрған дегенге саяды. Онсызда сан ғасырлардан бері бабаларымыздан мұра болып келген ұлан байтақ жерімізді жан-жақтан жұлмалап жатқанда, осындай таяз ой түсінікте болу қаншалықты дұрыс?  Шындығында Әбілқайыр хандығы бір кездерде қазақ жерінде өмір сүрген өзбек мемлекеті ма? Бұл атау қайдан шыққан? Не себепті көшпенді өзбек мемлекеті деп аталған? Осы сұрақтарға кенінен тоқталып, тарихқа шолу жасай отырып, барлығын рет-ретімен талқылап, талдап жансақ пікірде жүргендердің ой санасына азда болса ақиқаттың сәулесін түсірсек деген оймен осы мақаланы жазу үшін қолымызға қалам алдық.

Орта ғасырлардағы әлемдік тарихқа елеулі өзгерістер әкелген XIII ғасырлардағы Шыңғысхан бастаған моңғолдардың шапқыншылығы еді. Бұл шапқыншылық әлемдік картаға елеулі өзгерістер еңгізгені белгілі. Моңғол шапқыншылы болғанға дейін орта азия жерінде, моңғол үстүртінде қаншама тайпа атауымен өмір сүрген кішігірім түркі тілдес халықтардың мемлекеттері өмір сүрді. Солардың барлығын бірінен кейін бірін құлатып, жаулап алып, бүкіл жерлерін өз иелігіне алған Шыңғысхан, өзінің төрт ұлына жаулап алған жерлерін бөліп бергеннен кейін, төрт баласы өз аттарымен өз ұлыстарын құрады. Үлкен ұл Жошыға тиген жер, бұрындары ұлы қыпшақ даласы деген атпен аталып келген қазақ тайпалары мекен еткен жерлер еді.  Жошы хан өзге ұлыстарға қарағанда жер көлемі жағынан өзгелерден ең үлкені, ауқымы едәуір үлкен жерлерге иелік етті. Жошы ханнан кейін таққа отырған баласы Бату хан шығыс еуропаны өзіне бағындырып келгеннен кейін өзінің Алтын Орда деген мемлекетін құрады. Айбыны мен айбаты асқақтап, сол кездің ең үлкен державасына айнала білген Алтын Орда мемлекеті, Жошы ханның өзге ұлдарының иеліктерінен құрылған бірнеше ұлыстардан тұрды. Солардың бірі біз сөз етіп отырған Әбілқайыр хан мемлекетінің орнында Жошының үлкен ұлы Орда Еженнің ұлысы болған. Ол ұлыс Ақ Орда деп аталды. Ал, Жошы ханның тағы бір ұлы Шайбанның (Шайбани) иелігіндегі ұлыс  Көк Орда деп аталды. бұл ұлыс қазіргі Батыс Сібір жерін қоныс еткен еді. Бұл екі ұлысты жеке дара атауымның себебі, Біз сөз еткен Әбілқайырдың ата тізбегі Шайбанға барып тіреледі. Яғни, Шайбанның ата тегінен болып табылады. Ал, енді сонау Батыс Сібір жерін мекен еткен Шайбан ұрпақтары қалай сол кездегі Ақ Орда иелігіндегі жерге келіп өз мемлекетін құрады деген заңды сұрақ туындайды.  XIV ғасырдың аяқ шеңінде Алтын Орда мемлекеті тақ таласы салдарынан қатты әлсіреп бірнеше иеліктерге бөлініп кетеді. 1359 жылы Алтын Орда ханы Бердібек хан өлтірілгеннен кейін «Ұлы бүлік» деген атпен тарихқа енген үлкен дүрбелен басталып 20 жылға созылады. Бұл тақ таласы, шын мәнінде Алтын Орда мемлекетін құлдыратып құлауына алғы шарт болады. 20 жылда 25 ханның ауысуы, бір уақытта 3,4 ханның билік жүргізуі осының айғағы болса керек. «Жыланды жеті кессенде кесірткедей қауқары бар» деген, осы оқиғадан кейінде Алтын Орда мемлекеті тағы бірнеше жыл өмір сүреді. Бір кездегі атын естігенде ат үркіп, сол кездің ең мықты мемлекеттерінің өзі аяқ тартып, тітіркеніп отыратын Алтын Орда мемлекетінің көз алдарында құлдырап құлауға айналғанын қаламаған Ақ Орда хандары яғни, Орда Ежен ұрпақтары Алтын Орда мемлекетін бұрынғы қалпына келтіру үшін тақ таласына белсене араласады. Соның бірігейі Ұрыс (Орыс) хан еді. Ақ Орда мен Алтын Орданы бірге басқарып, Алтын Орда мемлекетін бұрынғы қалпына келтірмеседе, Алтын Орда мемлекетінің уысынан шығып кеткен бірнеше жерлерді қайта қайтарып, мемлекетті әжептәуір қалпына келтіріп күшейтеді. Ұрыс ханның немересі Барақ хан атасы сияқты Алтын Орда мемлекетін қалпына келтіру жолында аянбай күрес жүргізеді. Ақ Орда билігін қолына мықтап ұстаған Барақ хан, Алтын Орда тағы үшін күресін бір сәтте тоқтатпайды. Осы жолда Ноғай Ордасының биі, Едіге бидің баласы Мансұр бимен одақ құрып, талай жетістіктерге жетеді. Осылай жақсы басталған одақтың ақыры Барақ хан мен Мансұр бидің араздасуына ұласып, кикілжіңнің соңы Мансұр бидің өлімімен аяқталады. Мансұр бидің өлімі екі одақтас мемлекеттің одағын бұзып, Мансұр бидің бауырлары Ғази мен Наурыздың  Барақ ханға қарсы шығуына әкеліп соғады. Барақ хан әскерлерінің қатарында маңғыттар көп болатын. Екі жақтың әскерлері қатар келгенде Барақ хан әскерінің арасындағы маңғыттар сатқындық жасап, қарсы тарапқа өтіп кетеді. Осылай Барақ хан әскері жеңіліп, Болат сұлтан мен Барақ ханның өлімімен аяқталады. Болат сұлтан Керей ханның әкесі болса, Барақ хан Жәнібек ханның әкесі. Барақ хан Ақ Орда мемлекетінің соңғы ханы болды. Бұл кезде Шайбан тұқымы болып келетін, Жұмадік хан Аралдың солтүстігін, Жем өзенінің маңын қоңыс етіп көшіп-қонып жүретін. Шайбан ұрпақтарына Ақ Орда тағына отыру құқы болмағандықтан, Барақ ханның өлімін сұлтауратып кек аламыз деген желеумен Ноғай әскерімен қақтығысқа түседі. Соғыста Ноғай әскері жеңіске жетіп, Жұмадік хан майдан даласында мерт болады. Жұмадік ханның туысы болып келетін 16 жасар Әбілқайыр сұлтан тұтқынға түседі. Ноғай Ордасының билері жас баланы Ақ Орда тағына отырғызу арқылы Ақ Орда билігін өз уыстарында ұстауды көздейді Осылай жас баланы Ақ Орда тағына отырғызады. Бірақ жаста болса билікті өз қолына алған Әбілқайыр ешкімге бағынбай өзінің саясатын жүргізіп, тәуелсіз өз мемлекетін құрады. Осылай Ақ Орда жерінде Әбілқайыр хандығы құрылады. 40 жыл (1428-1468 ж) өмір сүрген бұл мемлекет алғашқы кездерде жер көлемін ұлғайтып іргесі мықты қуатты мемлекетке айналғанмен, соңғы жылдарында жиі болған соғыстардың салдарынан, Ойраттардан жеңіліп өздеріне тиімсіз ауыр келісім шарттарға отыруынан, халыққа салынған ауыр салықтардан халықтың ашықтан ашық наразылыққа шығуынан қатты әлсіреп, соңында Керей мен Жәнібек хандардың бөлініп шығып, Ақ Орда мемлекетін қайта жаңғыртып, Қазақ тайпаларын бір тудың астына қайта біріктіріп, Қазақтың туын қайта көтергені белгілі. Міне Әбілқайыр ханның Ақ Орда мемлекетінің орнында өз мемлекетінің құру тарихы. Бұл жерде тек Әбілқайыр хан қана Шайбан тұқымы, ал қол астында болған халықтың басым көпшілігі қазақ тайпалары еді. Ал, енді «Көшпелі өзбек мемлекеті» деген атау қайдан шықты десек, Алтын Орданың  9 – шы ханы Өзбек ханмен тікелей байланысты айтылған. Өзбек хан Алтын Орда хандарының ішіндегі шоқтығы биік беделді хандардың бірі болған. Өзбек хан тұсында Алтын Орда мемлекеті өзінің гүлденіп, дамып шарықтаған кезеңін бастан өткізеді. Өзі мұсылман болғандықтан, мемлекетті ең алғаш ислам мемлекеті деп жариялап, көптеген мешіт-медреселер ашып, жан – жақтан белгілі ислам ғалымдарын алдырып, кітапханалар ашып халықтын сауаттылығын арттырады. Басқа ислам мемлекеттерімен дипломатиялық қарым-қатынасты арттырып, алыс-беріс сауда саттықты жолға қояды. Соның нәтижесінде мемлекет өзінің гүлденген кезеңін осы Өзбек хан тұсында өткізеді. Міне осылай халық жадында мәңгі сақталған Өзбек ханның атымен сол жергілікті халық өздерін біз өзбекпіз деп атаған. Осылай Әбілқайыр мемлекетінің бір аты «Көшпелі өзбек мемлекеті» деп аталып кеткен. Сондықтан көшпелі өзбек мемлекеті мен қазіргі өзбектердің еш байланысы да, қатысыда жоқ. Кезінде Алтын Орданың атақты түмен басы Ноғай деген қолбасшы болған. Әскерінің көп бөлігі маңғыт тайпасынан еді. Кейін маңғыттар Ноғайдың құрметіне өздерін ноғаймыз деп атап кеткен. Осылай Еділ мен Жайық арасында құрылған мемлекет сол Ноғай түменбасының атымен байланыстырылып қойылған. Бұлда сол сияқты Өзбек ханның атымен байланыстырылып «көшпенді өзбек мемлекеті» деген атау алған. Бұдан басқа ешқандай саяси астар іздеудің қажеті жоқ.

Түзелбаев Зульфухар
«Төртбай ата» мешітінің имамы