Қазақ халқының салт-дәстүрлері бала дүниеге келген сәттен бастап, ер жетуі, тәрбиесі, келін түсіріп, қыз ұзатуы, өлім-жітімге дейінгі аралықты сонымен қатар қауымдық-әлеуметтік мәселелерді де қамтиды. Ешбір заңда, кодексте жазылмаса да халық дәстүрді бұлжытпай орындап отырған.

Бала өмірге келгенде екі көзі төрт болып күтіп отырған ағайынға шапшаңдау бірі «сүйінші» сұрап, қыз болса «кесте тігер», ұл болса «қамшы ұстар» екен деп өз сүйіншісін қолма-қол беріп жатқан. Аман-есен босанғаннан кейін жаңа босанған әйелге құрмет және денсаулығын қалпына келтіру үшін «қалжа» береді. Бұны жақын адамдары, туған-туысқандары, дос-жарандары қой сойып, ет пен сорпа әзірлейді. «Жарыс қазанның» артынан іле-шала «шілдехана» орын алады. Бұған көбінесе жастар жағы жиналып, думанды той қылып жібереді. Сол кеште қалжа етінен «он екі омыртқа» тазаланып, мұжылып, тобылғыға тізіп, үйдің жоғарғы жағына іліп қояды. Қалжаның омыртқасынан ауыз тиюге әйел затының бәрі атсалысып осы әйел сияқты тезірек босанармыз деп ырымдап, үміттенеді. Жас босанған келінді енесі үнемі қадағалап, «шілде қағып кетпесін» деп салқыннан сақтайды. Қолын суға салғызбай, «қырық күнге дейін дене судан шошиды» деп шомылдырмайды. Бала дүниеге келгенде дауысы шығу үшін құйрығын шарт теткізіп ұрады да, кіндігін кеседі. Кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанады. Осылай екі үй арасында жақсы қарым-қатынас жиілеп, жарастық орнайды.

Содан кейін «балаға ат қою» рәсімі орындалады. Парасатты, құрметті адамдарға ұқсасын, солар сияқты болсын деп ырымдап, есімдерін де қойып жатады. Есімді елге сыйлы, құрметті адам қойып, сәбиге батасын береді. Азан шақырылады. Қырық күн өткеннен кейін әйелдер баланы суға түсіріп, шашын, тырнағын алып «қырқынан шығарады». Суға түсірген әйелдерге сый-құрмет көрсетіліп, алғыс айтылады. Кішігірім жиын болып, дастархан жайылады.

Жаңа туған сәбиді ауылдың өнегелі, ұрпағы өсіп-өнген, ел құрметтейтін бәйбішесі «бесікке салады». «Кең жайлау, жалғыз бесік жас балаға» демекші, бесік – баланың ұйықтауына, таза болуына өте ыңғайлы құрал. «Бесіктойы» қазақ өмірінде үлкен орын алады. Балаға «бесік жырын» айта отырып тербетеді. Ал бала бесікке көбінесе омыраудан шыққанша жатады. Еңбектей бастағаннан кейін баланың өзі де бесікке жатқысы келмейді. Бесіктен шыққан бала еңбектеуден өтіп қаз-қаз баса бастаған кезде, болашағына ақ жол тілеп, «тұсау кесер» тойын жасайды. Тұсауын елге сыйлы, абыройлы адамға ұқсасын деген ниетпен соған кестірген. Екі аяғына тұсамысша ала жіп байлап, содан соң ортасынан кеседі. Ала жіппен тұсау кесудің мәні «біреудің ала жібін аттама», ұрлыққа, зорлыққа барма деп баулуында.

Бала үш, бес жасқа толғанда ұл балаға тән тағы бір той – «сүндет тойы» болып табылады. Бұл дәстүр қазақ халқы ислам дінін қабылдағаннан бастап салтымызға сіңіп, кейін дәстүріміздің мызғымас бір бөлігіне айналған. Баланы сүндетке тақ жасында отырғызған. Бұл адам денесінің тазалығына арналған шаралардың бірі болыпта саналады. Думанды тойдың бірі саналатын бұл тойда баланы «сүндет ат» деп аталатын атқа мінгізіп, сәндеп киіндірген. Баласы сүндетке отырған ата-аналар «балам мұсылман санатына қосылды» деп қуанады. Отбасындағы ер бала жетіге дейін жерден таяқ жеп болғаннан кейін, қурай немесе шыбықты атқып ойнай бастайды. Есіл дерті түзге, төрт түлікке ауа бастайды. Ал бұл кезде қыз балалар қуыршаққа қызығып, көбелек қуғанымен үйден ұзамауға  тырысады. Осы кезде ата-анасы ер баласын «ашамайға мінгізген».

«Ашамай» дегеніміз ағаштан жасалған ердің қарапайым түрі. Кеңдігі баланың ауына лайық жасалған. Алды-артында ердің қасы секілді сүйеніші болады. Үзеңгісі жоқ. Үстінде жұмсақ көпшігі болады. Осыны жуас атқа ерттеп, үстіне баланы мінгізеді. Аттан ауып қалмасын деп екі аяғын байлап қояды. Содан соң тізгінді балаға ұстатады да, біреу атты алдымен арқан бойындай жерге, онан соң одан да алысқа жетектейді. Солай баланың өзі де жүріп кетеді. Бір-екі күн өткенде аяқты байламайды. Бала өзбетімен жүріп, бір жетінің ішінде атқа ашамайды емес, ер тоқымды салып өзі мінетін болып кетеді. Үзеңгіге аяғы жетпей жатса, таралғыға салып алады. Ашамайдан кейін бала іле-шала «бәсіресіне» мініп, тұңғыш рет үйінен алысқа жолаушылаған кезде әке-шешесі бір малын сойып, «тоқым қағарын» өткізеді. Бұл «тоқым қағар» ақниеттен, адал көңілден атқарылатын ата-аналық парыз. Бәсірені айыл-тұрман, ер-тоқым, жүген-ноқта, шідер мен кісен, арқанын дайындап, жабдықтайды. Мектеп жоқ, медресе аз кезде осы жастан бастап баланы оқуға, еңбекке баулыған. Бұл айналасы он жасқа дейінгі балалық шақтағы ұлбалаға істелетін дәстүр.

Ал қазақ қоғамындағы қыз баланың орны, тәрбиесі өте ерекше. «Қыз балаға қырық үйден тыйым» деп тәрбиесіне аса қатты мән берген. Қыз бала екі-үш жасқа келгенде қуыршақ жасап, үй жасап ойнауға әуестенеді. Осы сәтте қыз бала үшін қуанышты сәт, ол – «құлағын тестіру» болып табылады. Бұл қуанышқа қазақ халқы той жасап, қызбаланың өміріндегі өзіне тән дара қуанышына атап өтетін болған. Осындай жаста ата-анасы ұлдарының төбешашын ұзарта өсіріп, моншақ араластыра өріп «айдар қойған». Бұл көз тимесін деген ырымға баланған. Тарихқа көз жүгіртер болсақ Кенесарының жансерігі болған Наурызбай батырдың ұзын айдары болған. Баланың шашын әдемілеп алып, маңдай тұсына шаш қалдырып «кекіл» қойған. Кекіл ұл балаға жарасып тұрған. «Айдар» мен «кекіл» сияқты әдемілеп алып, екі жағынан бірдей желкесіне қарай азырақ шаш қалдырып «тұлым» қойған. Тұлым негізінен қыз балаларға тән болғаны мен кейде ұл балаларға да қойылады.

Бала күнінде ата-анасы баласының болашағы жарқын болғанын қалайды. Сол себепті батыр, ақын, әнші, жыршыларын өте жоғары бағалайтын қазақ халқы абыройлы азаматына өз баласын соларға ұқсасын деп «аузына түкіртетін» болған. Бұны да қазақ жақсыға балап, баласының бойынан сол адамдардың ерекше бірқасиетін көргісі келген. Халық арасында ежелде жас мөлшерін қозы жасы, қой жасы, жылқы жасы, патша жасы деп санаған. Қазақ оннан асқан ұлын «қозы жасына» келді десе, он бес пен жиырма бестің арасын «қой жасы» деп атаған. Белдің бекіп, қабырғаның қатқан кемел кезі жиырма бес пен қырықтың арасын «жылқы жасы» десе, қынынан шыққан қылыштай қырық жасты «патша жасы» деп атаған. Қырыққа толмағанды ақылы әлі толыспаған деп қолдарынан келген жағдайда патша етіп қойғызбаған. Дүниеге келген нәрестеден бастап бір-бірімен байланысып жатқан салт-дәстүрлер ұлттық құндылықтарымыз. Қазақтың ежелден келе жатқан озық салт-дәстүрі бүгінгі таңда түрленіп, даму үстінде. 

Жамбыл облысы Байзақ ауданы

Сарыбарақ ауылы «Темірбек баба» мешітінің имамы

Тастанов Жомарт Шәкенұлы