– Жалпы «сүннет», «хадис» дегеніміз не? Оның дініміздегі шынайы орны қандай?

– Алла елшісінің айтқан сөздері мен жасаған іс-әрекеттері және басқа адамдардың жасаған істері мен сөздерін пайғамбарымыздың мақұлдауын «сүннет» немесе «хадис» дейміз. Сүннет пен хадистің қысқаша түсіндірмесі осы. Ал енді олардың дініміздегі дәлеліне келер болсақ, Алла Тағала Құранның бірқатар аяттарында Алла елшісінің сүннеттерінің маңызын айқын көрсеткен. Мысалы, «Ниса» сүресінің 113-аятында: «Алла саған кітапты әрі хикметті түсірді. Саған бұрын-соңды білмеген нәрселеріңді үйретті. Алла Тағаланың саған деген кеңшілігі тым көп» делінсе, «Бақара» сүресінің 151-аятында: «Сендерге аяттарымызды (ғаламдағы Алланың құдіретін білдіретін дәлелдер) оқу мақсатында әрі сендерді рухани тазартып, кітабымызды және хикметті һәм басқа да білмеген нәрселеріңді үйрету үшін араларыңнан бір кісіні пайғамбар етіп жібердік» делінген. Құранда Алла тарапынан пайғамбарымызға кітаппен бірге хикмет берілгендігі шамамен жеті жерде айрықша айтылған. Алла елшісіне (с.а.у.) берілген кітап – Құран, ал хикмет – пайғамбарымыздың сүннеттері екендігіне барлық ислам ғалымдары бірауыздан келіскен. Себебі, аталмыш аяттарда Алла елшісіне Құранмен бірге хикмет берілгендігі айрықша айтылып отыр. Ендеше, Құран бөлек, хикмет бөлек дүние. Олай болса, Алла елшісіне берілген хикмет – ол сүннет. Мұны басқаша түсіну мүмкін емес. Өйткені Елшісіне сүннеттен басқа хикмет берілмеген. Пайғамбардың әрбір сөзі мен ісі, расында да, Құранда айтылғандай, хикметтің нағыз қайнар көзі. Алла елшісі бір хадисінде: «Мен хикмет ордасымын» [2] деп аятта айтылған хикметтің өзінің сүннеті екенін түсіндірген.

Сондай-ақ Құранның бірқатар аяттарында Алла Тағала мұсылман құлдарын Өзіне бағынып, бойұсынуға шақырған. Және бұған қоса пайғамбарға бағынып, бойұсынуларын айрықша талап еткен. Мысалы, «Маида» сүресінің 92-аятында: «Аллаға бойұсыныңдар және Оның елшісіне бойұсыныңдар. Қарсы келуден сақ болыңдар!» делінсе, «Әли Ғимран» сүресінің 33-аятында: «(Уа, пайғамбарым!) оларға былай деп айт: «Аллаға және Елшісіне бағынып, бойұсыныңдар. Егер олар бұдан бас тартса, Алла Тағала күпірлік келтіргендерді жақсы көрмейді» деп, мұсылмандардың Алламен қатар пайғамбарға да бой ұсынулары бұйырылған. Ал басқа бір аятта: «Аллаға және Елшісіне бағынып, бойұсыныңдар. Сонда сендер Алланың рақымына бөленерсіңдер» [3] деп, мұсылман құлдардың Аллаға және пайғамбарына бағыну арқылы рақымы мен шарапатына кенелетіндігі білдірілген. Құранның шамамен он шақты аятында Аллаға бағынумен қатар пайғамбарға да бағыну талап етілген. Ал енді Аллаға бағыну бұл – Құрандағы үкімдерге, Жаратқанның бұйрықтары мен тыйымдарына бойұсыну екені түсінікті. Ендеше, пайғамбарға бағынудан мақсат сүннетте көрсетілген дүниелерді орындау немесе тыйымдардан тартыну болмақ. Егер пайғамбарға бағыну Құранға бағыну болғанда, Ұлы Иеміз «Аллаға бағыныңдар» дегеннен кейін айрықша «пайғамбарға бағыныңдар» деп бұйырмас еді. Сондай-ақ, Құран аяттары – белгілі бір уақытты емес, қияметке дейінгі барлық шақтарды қамтитын ғұмыршаң аяттар. Егер пайғамбарға бағыну оның берген үкімдеріне емес, өзіне (с.а.у.) жай ғана бағыну болғанда, ол (с.а.у.) өмірден озғаннан кейін «Пайғамбарға да бағыныңдар» деген Құранның он шақты жерінде келетін бұл аяттардың ешбір мағынасы қалмас еді.

Хақ Тағала «Әли Ғимран» сүресінің 31-аятында: «(Уа, пайғамбарым!) оларға былай деп айт: «Егер Алланы жақсы көрсеңдер, онда маған еріңдер. Сонда Алла да сендерді жақсы көріп, күнәларыңды жарылқайды...» – деп, Пайғамбарға ерудің Алланың мейіріміне бөленіп, күнәлардың кешірілуіне себеп екенін көрсеткен. Ал енді Алла елшісінің соңынан еру бұл оның сүннетте көрсетіл-ген көркем мінезін үлгі тұтып, жасаған жақсылықтарын өнеге ету. Бұйрықтарын орындап, тыйған тыйымдарынан қайту болмақ. Құранның басқа бір аятында: «Аллаға және ақырет күніне иман келтіріп, Алланы көп зікір еткендер үшін Алла елшісінде керемет өнеге бар» [4] делінеді. Пайғамбарымыздың тамақ ішу мен отырып-тұрудағы, отбасындағы өнегелік мінездері, адамдармен болған барша қарым-қатынасы, соғыс сәтінде қалай қару асынып, қол бастағандығы, қиыншылықтарға қалай қарсы тұрғандығы, тағысын тағы үмбетіне үлгі боларлық іс-әрекеттерінің көбі хадистерде қамтылған. Сондықтан бұл аят та Алла елшісінің сүннеттерінің маңызын мақұлдайды. Олай болмағанда: «Алла елшісінде сендер үшін керемет өнеге бар» деген аяттың мәні болмас еді.

«Ниса» сүресінің 59-аятында «Егер Аллаға және ақырет күніне иман келтірген болсаңдар, онда келіспей қалған мәселелеріңіз бойынша Аллаға және Оның елшісіне жүгініңдер. Бұлай істеу сендер үшін қайырлы әрі нәтижесі тұрғысынан да ең жақсысы» делінген. Аятта айтылған мұсылмандардың келіспей қалған мәселелері бойынша Аллаға жүгінуі – бұл Құран аяттарына жүгіну деген сөз. Ал аятта айтылған пайғамбарға жүгінуден мақсат – оның артында қалдырған сахих сүннеттеріне жүгіну болмақ. Олай болмағанда, пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін мұсылмандардың келіспей қалған мәселелері бойынша «пайғамбарға жүгінудің» мәні қалмас еді. Әрі Аллаға жүгініңдер дегеннен кейін, пайғамбарға жүгініңдер деп айрықша атамас та еді.

Алла елшісіне Құранды үмбетіне жеткізумен қатар оны түсіндіру міндеті де жүктелген. Кез келген кітаптың түсіндіруші ұстазы болатыны секілді Құран кітабы мен мына ғалам атты алып кітаптың да түсіндіруші ұстазы бар. Ол ақырғы пайғамбар, ұлы ұстаз хазірет – Мұхаммед (с.а.у.). Құранның кейбір аяттарының мағынасы айқын, нақты болумен қатар көптеген аяттарының мазмұны жалпылықты білдіретін кесек үкімдер күйінде келген. Міне, осындай жалпылықты білдіретін аяттарды жалқылау, кесек үкімдерін тарқатып түсіндіру ісі Алла тарапынан әз елшісіне жүктелген. Құранда: «Саған бұл зікірді (Құранда) оларға түсірілген нәрселерді түсіндіру үшін бердік» [5] деп, пайғамбарға тікелей түсіндіру миссиясы жүктелген. Сондай-ақ Алла елшісіне Құранда мүлде айтылмаған кейбір нәрселердің харамдығы мен халалдығын білдіру құзіреті берілген. Алла Тағала Құранда Алла елшісінің миссиясын түсіндірген аятта былай дейді: «...Ол пайғамбар оларға жақсылықты бұйырып, жаманшылықтан тыяды. Жағымды, хош нәрселерді адал етіп, зиянды нахош нәрселерді харам етеді...» [6] «Алла елшісі сендерге нені алып келсе, соны алыңдар, ал неден тыйса, одан тыйылыңдар» деген аят та Алланың рұқсатымен Мұхаммед пайғамбарға (с.а.у.) берілген харам мен халал ету құзіретін қуаттайды.

Пайғамбардың өзі: «Уа, Адамзат! Мен сендерге екі нәрсе қалдырып барамын. Соларды мықты ұстансаңдар ешқашан адаспайсыңдар. Ол Алланың кітабы Құран және менің сүннетім...» [7] деп, өзінің бірқатар сахих хадистерінде үмбетіне Құранмен қатар сүннетті ұстанудың тура жолдан таймаудың кепілдігі екендігін ескертіп кеткен.

– Тарихта сүннетті жоққа шығару бүлігі алғаш рет қашан туындаған? Оның шығуына сыртқы дұшпандардың әсері болған ба?

– Сүннетті жоққа шығару бүлігінің шығатынын Пайғамбарымыз (с.а.у.) сонау он төрт ғасыр бұрын мұғжиза ретінде хабар беріп кеткен. Алла елшісі (с.а.у.): «Маған Құран және тағы да сондайы (сүннет) берілді. Жақында қарны тоқ, күрсісіне жантайған біреу «Сендерге Құран жеткілікті. Ол жерде не халал болса, соны халал деп біліңдер. Ал не харам болса оны да солай қабылдаңдар» дейді. (Сосын пайғамбарымыз (с.а.у.) былай деп сөзін жалғастырды:) Алла елшісінің харам еткені де Алла Тағаланың харам еткеніндей екенін ұмытпаңдар» [8]. Пайғамбарымыз бұл хадисінде Алла тарапынан өзіне Құранның жанында хадистің берілгендігін білдірумен қатар көп ұзамай қарны тоқ, жұмсақ орынға жантайып жатып, дүниенің рахатын іздеген құлшылыққа құлықсыз адамдардың хадиске қарсы шығатынын алдын ала қалайша дөп басып суреттеген?! Шынында да, хадиске қарсы шыққан адамдардың көбі құлшылыққа құлықсыз, нәпсілерінің жетегіне ерген адамдар екенін білеміз. Себебі, бес уақыт намаз оқиын десе, нәпсілеріне ауыр. Оқымайын десе, Алла елшісінің бес уақыт намаз оқудың парыздығы мен оны оқымаудың күнәсі айтылған хадистері тұр. Осыдан келіп намаздың бес уақыт екенін, рәкат сандарын нақтылап айтқан Алла елшісінің хадистерін жоққа шығарады да, Құранда айтылған намазды тілдік мағынасына сүйеніп «жай мінәжат етіп, дұға жасау» деп, нәпсілерінің қалауларына қарай тәпсірлейді. Тіпті олардың кейбіреуі Құранның: «....Араққа жақындамаңдар» [9] деген мағынадағы аятын былай ысырып қойып, «Не айтқандарыңды білмейтіндей мас күйде намазға жақындамаңдар» [10] делінген үкімі мәнсұх аятты мас болмайтындай ішуге боладыға тәпсірлеп, Алла елшісінің «Барша мас қылатын нәрсе араққа жатады. Ал арақтың азы да, көбі де харам» [11] деген хадистерін жоққа шығарады. Бүкіл ислам үмбетінің «Әйелдерге мәһірін беріп, некелесіңдер» деп түсінген Құран аяттарын «әйелдерге ақыларын беріп қосылыңдар» дегендей мағынада теріс тәпсірлейді. Сосын бөгде әйелмен ақшасын төлеп уақытша некелесіп, ойнас жасауға боладыға келтіріп, уақытша некелесудің анық харамдығын білдірген хадистерді жоққа шығару арқылы харамнан жол табуға тырысады. Тағысын тағы...

Ислам тарихында жүйелі түрде болмаса да, Алла елшісінің сүннетіне қарсы шығу әрекеті сахабалар заманында орын алғанын байқаймыз. Оған Имран ибн Хусайнның (р.а.) басынан өткен мына бір оқиға дәлел:

Имран ибн Хусайынның жанында хадистер негізінде шапағат мәселесі сөз болып жатыр еді. Сонда отырған бір кісі: «Уа, Әбу Нүжәйд! Сіз бізге хадистерді түсіндіріп жатырсыз. Бірақ біз бұған байланысты Құраннан бір негіз таппадық», – деді. Сонда Имран ашуланған күйде әлгі кісіге былай деді:

– «Сен Құранды оқыдың ба?».

– «Иә».

– «Ендеше, Құранда құптан намазының төрт рәкат, ақшам намазының үш рәкат, таң намазының екі рәкат, бесін мен екінді намаздарының төрт рәкат екенін көрдің бе?».

– «Жоқ».

– «Онда мұны сендер қайдан алдыңдар? Сендер оны бізден, ал біз болсақ Алла елшісінен алдық емес пе?! Жарайды, Құраннан қырық дирһамға бір дирһам, мынанша қойға бір қой, мынанша түйеге бір түйе зекет берілетінін оқыдың ба?».

– «Жоқ».

– «Ендеше, оны қайдан алдыңдар? Біз оны пайғамбардан, ал сендер бізден алдыңдар емес пе?! Құранның «Қағбаны тауап жасаңдар» деген аятын оқыдыңдар ғой. Ал енді сол Құранда «Қағбаны жеті рет тауап жасаңдар, Ираһим мақамының артында екі ракат намаз оқыңдар» дегенді көрдіңдер ме? (әрине жоқ!) Ендеше, сендер оны кімнен үйрендіңдер? Сендер оны бізден, ал біз болсақ, Алла елшісінен үйрендік емес пе?

– «Әлбетте».

– ...Алла Тағаланың Құранда: «Алла елшісі сендерге нені алып келсе, соны алыңдар, ал неден тыйса, одан тыйылыңдар» дегенін естімедің бе? Сосын Имран тағы да былай деді: «Біз Алла елшісінен сендер білмейтін талай нәрселерді үйрендік»... [12]

Басқа риуаятта әлгі адам осы әңгімеден кейін Имранға: «Менің көзімді ашқаның сияқты Алла да сенің көсегеңді көгертсін» деп игі дұғасын жасағаны айтылады. Оның бұлай дұға жасауына қарағанда, ол хадистерге білместікпен қарсы шыққан болатын.

Сахабаларды көзі көрген кейінгі буын табиғиндер кезінде де хадиске қарсы шыққан адамдарды кездестіреміз. Мұттариф ибн Абдуллаға бір кісі: «Бізге хадисті айта бермеңдер. Тек қана Құранда бар нәрселерді айтыңдар» деді. Мұттариф оған: «Аллаға ант етейін, біз хадистерді Құранның орнына айтып жатқан жоқпыз. Хадистерді айтудағы мақсатымыз Құранды бізден де жақсы түсінген Алла елшісінің сөзін баяндау» – деп, пайғамбарымыздың хадистерінің Құранды түсіндіру үшін айтылатындығын білдірген.

Әбу Ханифаға Куфалық біреу: «Бізге хадис оқыма» деп қарсылық білдіргенде, Имам Ағзамның: «Егер сүннет болмағанда ешқайсымыз Құранды дұрыс түсінбес едік» [13] деген жауабы хадиске қарсы шығу оқиғасының табиғиндер дәуіріндегі тағы бір көрінісі.

Сүннетті жоққа шығару бүлігі жүйелі түрде алғаш рет Һижри екінші ғасырдың басында пайда болған. Бұл бүліктің артында харижилар мен мұғтазила секілді ағымдар тұрды.

Үшінші халифа Осман ибн Аффанды бүлікшілер өлтіргеннен кейін Али (р.а.) мен Муғауия (р.а.) арасында келіспеушілік орын алды. Тіпті, Әли мен қарсыластарының арасында Сыффын және Жәмал соғыстары да болды. Бұл соғыстардан кейін Али мен Мұғауия «төрелік» (тахким) жолымен бітімге келген болатын. Осы төрелік пен бітімге қарсы шыққан топ Харижилар болатын. Олар бұл төрелік пен бітімді қабылдаған барлық сахабаларды кәпір санап, Алидің де Мұғауияның да жақтастарынан бөлініп шыққандығы үшін «Хауариж» делінді. Хауариж арабшада «бөлініп шығушылар» дегенді білдіреді. Харижилар сахабаларды кәпір санағандықтан, олардың риуаят еткен хадистерінен бас тартты. Тіпті өздерінен өзгеше ойлайтын мұсылмандарды өлтіруге болады деген пікірде болды. Харижилардың осы тәрізді басқа да жаңсақ пікірлерінің одан әрі жайылуына және Құран аяттарын қалауларынша қате тәпсірлеулеріне ха-дистер бөгет болғандықтан, олар сүннетті жоққа шығаруға кірісті. Харижиттердің кейбіреуі барлық хадистерді жоқ-қа шығарса, енді бір тобы өздерінің пікірлеріне қайшы келетін хадистерді терістеді.

Ислам дінінің қанат жаюымен бірге әр түрлі сенімдегі адамдар мен түрлі пәлсапалық пікірлер мұсылмандар арасына кіре бастады. Осы кезде «Мұғтазила» атты ағым грек философиясының ықпалына жалаң ақылмен қарсы тұруға тырысты. Сөйтіп ислам негіздері мен ұстанымдарын өздерінің жалаң ақылдарына сай жорамалдауға кірісті. Нәтижесінде, харижилер секілді бұл топ та өздерінің жаңсақ жорамалдарына сай емес хадистерді жоққа шығаруға мәжбүр болды.

Ислам ғұламаларының қажырлы еңбегінің арқасында Харижилар мен Мұғтазила секілді сүннетті жоққа шығаратын топтардың ықпалы азайып, бүліктің беті қайтарылды. Хадис ғұламаларының хадистердің сахихы мен әлсізін, ақиқаты мен жалғанын ажырататын «хадис ғылымының» дамуы нәтижесінде хадиске деген күмән сейіліп, өз мүдделеріне сай етіп хадистерді ойдан шығарып, таратуға тырысқан кейбір топтардың беті ашылды. Ислам әлемінде хадисті жоққа шығару бүлігі осы жерде тоқтап, ХІХ ғасырдың орта шенінде батыс шығыстанушыларының, басқаша айтсақ, ориенталистердің қоздыруымен қайта бас көтерді.

Әуелі ориенталистердің кімдер екеніне тоқтала кетейік. Ориентализм – шығыстану ілімі. Ал «ориенталистер» деп шығыстың, әсіресе мұсылмандардың тілін, әдебиетін, мәдениетін және сенімдері мен дінін зерттейтін батыстың ғалымдарын айтады. Бәрімізге белгілі батыс исламға деген дұшпандығын түрлі тәсілдермен жүзеге асырып отырды. Кешегі Ислам әлеміне бірнеше қайтара жасалған «кресшілер жорығы» сәтсіз аяқталғаннан кейін олар ислам дінінің негізгі құндылықтарына, мәдениеті мен тарихына тіл тигізіп, бұрмаланған ғылыми негізде шабуыл жасауға көшті. «Әл-муслимун» газетінің ұйымдастыруымен өткен сүннетке байланысты дөңгелек үстөлде баяндама жасаған проф. Абдул-Жәлил баяндамасының бір жерінде былай дейді: «Ислам үмбеті бүгінде он үшінші ғасырдағы қым-қиғаш қиын жағдайға тағы да тап болып отыр. Өйткені ғасырларда мұсылмандарға қарсы бір жақтан кресшілер жорығы жүрсе, екінші жақтан монғолдар шабуыл жасаған болатын. Бірақ мұсылмандардың табандылығының арқасында монғолдар жеңіліс та-уып, христиандардың шабуылы тойтарылып, олар өз елдеріне қайтты. Алайда кресшілер жорығы мұнымен аяқталған жоқ. Томас Аквин сынды бірқатар адамдар мұсылмандарға қарсы ең әсерлі соғыстың қарумен емес, идеологиямен болуы керектігін ұсынды. Міне осы уақыттан бері батыс тарапынан мұсылмандарға қарсы сипаты мен тәсілі өзгеше «кресшілер жорығы» басталды. Барлық ислами құндылықтарға көлеңке түсіріп, мұсылмандардың діндеріне деген сенімін әлсіретіп, күмән салу үшін қолдарынан келгенін істеп бағуда. Бұлар тек қана сүннетке емес, Құранға да күмән туғызу үшін бар күштерін салуда» [14].

Ориенталистер ең әуелі, Исламның негізгі қайнар көзі Құранның айналасында әр түрлі күдікті ойлар шығарып, мұсылмандардың санасын улап, имандарын әлсіретуге әрекет жасады. Бұл зымиян пиғылдарынан пайда таппаған олар енді Құранды хадис арқылы жоқ етуге кірісті. Себебі, Құранның қате тәпсірленуіне Алла елшісінің сахих хадистері бөгет екенін олар жақсы білді [15]. Бұл ақиқатты бұрын христиан болып, кейінен 1926 жылы мұсылмандықты қабылдаған Австриалық ғалым Леопольд Вейсс (Мұхаммед Әсад) ориенталистерге жауап ретінде былай дейді: «Сүннет біздің он үш ғасыр бойы өркендеуімізді түсінудің негізгі кілті еді. Ендеше, қазіргі таңдағы кері кетуімізді түсінудің де негізгі кілтін неге сүннеттен іздемеске?».

«Алла елшісінің сүннетін жүзеге асыру – Исламды және оның өркендеуін қорғау деген сөз. Ал сүннетті жоққа шығару болса, Исламның ыдырап, жоғалуы болмақ. Сүннет исламды көтеріп тұрған оның болат қаңқасы еді. Сен кез келген ғимаратты ұстап тұрған оның қаңқасын құлатсаң, сол ғимараттың быт-шыт боп құлауына таң қалмайсың ғой» [16].

Иә, шындығында да ориенталистердің негізгі мақсаты хадис арқылы Исламды құлату еді. Осы ойын жасырмаған Рейнхард Плетер Доузи (1820-1883) атты ориенталист былай дейді: «..Хадистер істен шығарылған уақытта бес уақыт намаз екі уақытқа қысқарады, (арнайы шарттар арқылы төрт әйел алуға рұқсат) жалғыз әйелге шектеліп, әйелдердің орамалы парыздығын жоғалтады» [17].

Хадис ғылымымен алғаш айналысқан ориенталист – австриялық док. Алоис Спренгер (1813-1893). Үндістанға жіберілген Спренгер Делиде құрылған «Ислам ғылымдары» факультетінің деканы болды. Хадистер-дің басым көпшілігінің ойдан шығарылғандығын және хадистерге байланысты алғаш күдік салған ориенталист осы. Спренгердің ізімен жүрген Рейнхард Плетер Доузи (1820-1883) атты ориенталист хадистерге байланысты күмәнді пікірлерін «Essai sur l Histore de-Islamise» атты еңбегі арқылы білдірді. Кейіннен германиялық Джордж Вилл Дэвид Самуэль, британдық Марголиус (1885-1940), франциялық П. Генри Лэмменс (1862-1937) және белгиялық еврей Игнац Голдзихер (ө.1921) сынды бірқатар ориенталистер сүннетті жоққа шығару мақсатында өздерінше ғылыми еңбектер жазды. Еңбектерінде ғылыми бұрмалауды да шебер жүзеге асырып отырды. Мысалы, Игнац Голдзихер сахабалардың Құранда Алла тарапынан «Ансарлар мен Мүһажирлердің алғашқылары мен Алланы көріп тұрғандай, тіпті болмаса, Алла оларды көріп тұрғандай сеніммен олардың арттарынан ергендерден Алла разы болды әрі олар да Алладан разы болды. Оларға мәңгілік тұрақтайтын астынан ағып жатқан өзені бар жұмақ әзірледі» деп арнайы аят арқылы мақталғанына қарамастан «сахабалар хадистерді ойдан шығарып, Мұхаммедтің атынан риуаят еткен» деп, оларға жала жапқан.

Сондай-ақ, Голдзихер хадистерді ресми түрде жинақтап, қағазға түсіргендердің бірі Зүһридің сөздерін бұрмалаудан да тайынбаған. Хадистерді жадында жақсы сақтап, Алла елшісінің сүннеттеріне барынша қызығушылық танытып жүрген ғалым Зүһриге Әмәуи билігі тарапынан ресми түрде хадистерді қағазға түсіріп, жинақтау ісі міндеттеледі. Осыған байланысты Зүһридің: «Әмәуи басшылары бізді хадистерді жазуға мәжбүрледі» деген сөзін «Әмәуи басшылары бізді хадисті ойдан шығарып жазуға мәжбүрледі» деп бұрмалап аударған. Хадистермен айналысып жүрген ғылым адамын сүннетті қағазға түсіруге мәжбүрлеп міндеттеу бір бөлек те, оны ойдан шығарып жазуға мәжбүрлеу мүлдем бөлек нәрсе екенін көкірегі таза әркімнің айыратыны анық. Хадистерді қорғап үлкен еңбек жазған әрі ориенталистердің қасақана бұрмалаулары мен дінді бұзу мақсатында біржақты жасаған зерттеулерінің бетін ашып берген ислам ғалымы Мұстафа Сибағи Голдзиһердің жоғарыда көрсетілген бұрмалауын Шахт атты ориенталиске көрсеткендігі жайлы мына бір оқиғаны келтіре кетуді жөн көрдік. Ол былай дейді: «Голландияның Лейден университетінде, ислам ақиқаттарын бұрмалап, оған жала жабуда Голдзиһердің ізін жалғаған ориенталист еврей Шахтпен жолықтым. Оған Голдзиһердің қателіктерін және кітаптарымызды әдейі бұрмалағандығын айттым. Баста мұны қабылдағысы келмеді. Бірақ мен Голдзиһердің сүннет тарихына байланысты жазған кітабынан мысалдар келтіре отырып, Зүһридің «Әмәуи басшылары бізді хадис жазуға мәжбүрледі» деген сөзін «Әмәуи басшылары бізді хадисті ойдан шығарып, жазуға мәжбүрледі» деп қалай бұрмалағандығын айттым. Алғашқыда таңырқады. Сосын кітапханасынан Голдзиһердің кітабын алып қарап, маған «дұрыс айтасың», Голдзиһер бұл жерде қателескен екен,»-деді. Мен оған: «Бұл тек «қателік» пе?»-дедім. Ол ашуланып: «Неліктен бірден жаман ойлайсыңдар?»-деді. Мен әңгімені Зүһридің Әмауилер патшасы Абдул-Мәликпен болған байланысына қатысты Голдзиһердің зерттеуіне қарай ойыстырдым. Сөйтіп мен оған Голдзиһердің пікірлерінің қате екенін әшкерелейтін тарихи шындықтарды көрсетіп бердім. Арамыздағы бұл тақырыптағы пікірталастан кейін Шахт: «Бұл жерде де Голдзиһер қателескен екен. Ғұламалар да қателеседі ғой!», – деді. Мен оған: «Голдзиһер – ғылыми тұжырымдарын тарихи уақиғаларға негіздейтін батыс шығыстану мектебінің негізін салушы тұлға. Бірақ сөйте тұра неліктен Зүһри туралы тұжырым жасағанда осы ұстанымынан айныған? Ол қалай ғана «Зүһри патша Абдул Мәликке жағу үшін Ибн Зүбәйрге қарсылық ретінде әл-Ақса мешітінің қасиеттілігіне байланысты хадисті ойдан шығарған» деп айта алады. Ал шындығында, Зүһри Ибн Зүбайр қайтыс болғаннан жеті жылдан кейін ғана Абдул-Мәликпен кездесті емес пе?», – дедім. Осы жерді Шахттың беті қызарып кетті де, қолдарын уқалай бастады. Түрінен ызасы мен сасқаны көрініп тұр. Мен оған сенің «қателік» деп қана қарастырған осындай мәселелер алдыңғы ғасырда кең тарап, бір ориенталистен екінші бір орианталиске тарихи ақиқат ретінде жетіп отырды. Біз мұсылмандар бұлардың бәрін кітаптың авторлары дүниеден өткеннен кейін ғана біліп отырмыз. Алайда осы «қателіктеріңізге» байланысты айтар ескертулерімізді сіздердің хадиске байланысты жаңсақ пікірлеріңіз ғылыми шындық ретінде қабылданбай тұрғанда, өздеріңіз тірі кезде дұрыстап қарап, нәтиже шығарсаңыздар», – деп онымен болған әңгімемді аяқтадым» [18].

Голдзиһер сынды хадисті жоққа шығарған батыс шығыстанушыларының барлық дәйектері мен пікірлеріне, бұрмалаулары мен уәждеріне Мұстафа Сибағидың «Сүннет және оның ислам шариғатындағы орны», әл-Маудудидің «Сүннеттің шариғаттағы орны», Мұхаммад Ажжаж әл-Хатибтің «Жазылып, жинақталғанға дейінгі сүннет», Махмуд Мұхаммед Мазруғаның «Алла елшісінің сүннетіне қатысты Құраншылардың күмәндары», Мұхаммед Лұқман әс-Сәлафидің «Сүннеттің шариғатта дәлел болуы мен оның исламдағы орны және оны жоққа шығарушыларға жауап» сынды еңбектерінде ғылыми тұрғыдан жан-жақты жауап берілген.

Ориенталистердің уәждері мен ғылыми бұрмалау-лары мен біржақты дұшпандық зерттеулеріне алданып, соларға ерген бірқатар мұсылмандар да болды. Хадисті жоққа шығару XIX ғасырдың соңында Үндістанда бас көтере бастады. Үндістан ол кезде ағылшындардың отары болатын. Үндістанды мекендейтін ислам дінін ұстанбайтын барлық тайпалар мен ұлт өкілдері ағылшындарға бас иді. Ал мұсылмандар ағылшындарға бас имек былай тұрсын, бірнеше рет оларға қарсы қарулы көтеріліс ұйым-дастырды. Бұл көтерілістердің ең әйгілісі 1857 жылы болды.

Мұсылмандарды күшпен бағындыруға шамалары келмеген ағылшындар енді олардың күшін ыдыратып, ынтымақтарын іріту үшін араларына түрлі бүлік кіргізуді жоспарлады. Әуелде кейбір атақ-мансапқа, ақша мен дүниеге жақын адамдарды тәрбиелеп, оларды халық арасында танымал етті. Сөзі тыңдалып, айналасына адам жиналатын жағдайға келгеннен кейін кезекті жоспарларын жүзеге асырып отырды. Содан барып Үндістанда өзін «пайғамбармын» деп «Ахмадия» ағымын құрған Мырза Ғұлам Ахмед, Пайғамбарды сүйгенін айтып, оған Аллаға тән сипаттарды таңған Ахмед Рида Хан сындылар мен өзін жаңа ғасырдың мүжәддиді санайтын хадистерді жоққа шығарушы – Сайд Ахмад Хан тәрізді ғалымсымақтар пайда болды. Артынша «Умматун муслиматун» ұйымын құрған Абдуллаһ Шакралуай, Ахмад әд-Дин әл-Амритсири, Ғұлам Ахмад Пәруиз секілді адамдар да өздерінің хадисті жоққа шығаруға байланысты пікірлерін халық арасында жаюға тырысты. Бұлардың ішіндегі ең ықпалдысы – Ғұлам Ахмад Пәруиз. Ол өзінің «Әһлус-зикр уәл-Құран» деген ұйымын құрды. Бірақ оның ықпалы мұсылман ғалымдарының берген жауаптары арқылы әлсіреп, жамағаты ыдырады. Үндістаннан Пакистан бөлінген уақытта сүннетті жоққа шығару бүлігі «Паруизшылар» деген атпен Пакистанға бірге ере барды. Бірақ ислам ғұламалары олардың бүлігіне қарсы бірқатар еңбектер жазып, кең жайылуына жол бермеді [19].

Мысырда да ХІХ ғасырда Дози секілді ориенталистердің сөзіне еріп, сүннетті жоққа шығаруға тырысқан Мырза Бакир, Мұхаммед Тауфиқ Сыдқи, Махмуд Әбу Раййа сынды шолақ белсенділер пайда болды. Бірақ бұлардың соңынан еріп, олардың пікірлерін жақтаған мұсылмандар болмады. Қазіргі таңда Түркияда да Иашар Нұри Өзтүрік тәрізді сүннетті жоққа шығаратындар кездеседі. Ол өзінің «Құрандағы ислам» деген сүннетті сынға алған кітабын жазды. Алайда түрік ғалымдары да оның пікірлерінің қате екендігін, тіпті аталмыш еңбегіндегі автордың өзіне өзі қайшы келетін тұстарын көрсетіп, оған қарсы кітаптар жазды [20]. Түркияда да дінде үнемі жеңілдік іздейтін кейбір құлшылыққа құлықсыз адамдарды қоспасақ, олардың артынан ерген жамағат шықпады.

– Сонда сүннетті жоққа шығарушылар нендей уәждерге сүйенеді және оған ислам ғұламаларының жауабы қандай?

– Сүннет қажет емес, бізге Құран жеткілікті дейтіндердің уәждеріне жеке-жеке ғылыми тұрғыда жауап берген ислам ғұламаларының еңбектерінің кейбіреуінің атын жоғарыда атадық. Бәрін қамту мүмкін болмағандықтан, бірнешеуіне ғана тоқтала кетейік.

1. Құранда барлық нәрсенің егжей-тегжейлі баяндалғаны аятта көрсетілген. Мысалы, Құранда: «Біз кітапта ешбір нәрсені кем қалдырмадық» [21], «Біз саған бұл Кітапты (Құранды) әрбір нәрсенің түсіндірмесі ретінде түсірдік...» [22] делінген аяттар бар. Ендеше, Құранда барлық нәрсе толық баяндалған болса, онда хадиске қандай қажеттілік бар?

Хадисті жоққа шығаратындардың келтірген бұл дәлелдері мен уәждері мүлде орынсыз. Себебі, Құранда барлық нәрсенің бүге-шүгесіне дейін егжей-тегжейлі түсіндірілмегені баршаға мәлім. Ендеше, бірінші аятта айтылған кітап Құран емес. Бұл жайлы барлық тәпсір кітаптарында аяттағы кітаптың Құран емес, үлкенді-кішілі барлық нәрсенің егжей-тегжейлі сипаты мен толық тағдыры жазылған «Ләухул-махфуз» кітабы екендігі айтылған. Бұл аяттың алдындағы «Жер басқан барша жан иесі, әуеде қос қанатымен ұшқан құс та бәрі сен-дер сияқты (қоғам боп өмір сүруге бейім жаратылған) жеке үмбет» деген аятқа үңілгенімізде, одан кейін келетін: «Біз кітапта ешбір нәрсені кем қалдырмадық» деген аяттағы «кітаптың» Құран емес, «Лаухул-махфуз» екенін түсіну қиын емес. Яғни, жерде өмір сүретін құмырсқа да, үйір-үйір боп жүретін аңдар да, қоғам боп өмір сүретін бал арасы да, көктегі топ-тобымен ұшқан құстар да белгілі бір жүйеге, арнайы бекітілген ережеге бағынады. Сол жүйенің бәрі бүге-шүгесіне дейін «Лаухул-махфузда» жазылған. Олай болса, аяттың мағынасы «Лаухул махфузда» тағдырдың ешбір нәрсесі кем қалмады әрі жүйені бұзатын қандай да бір ағаттыққа орын бермедік дегенді білдіреді. Аятты бұлай түсінбесек, онда Құранда барлық ұсақ нәрселерге дейін егжей-тегжейлі айтылмағандықтан Жаратқан сөзі ақиқатқа қайшы болар еді. Ал оның олай болуы әсте мүмкін емес.

Ал дәлел ретінде келтірілген «Біз саған бұл Кітапты (Құранды) әрбір нәрсенің түсіндірмесі ретінде түсірдік...» деген аятқа келер болсақ, ондағы Құранның әрбір нәрсеге түсіндірме ретінде жіберілуін былай ұғуға болады: Құранда адамға қажетті дүниәуи һәм ақыреттік барлық ережелер мен мәліметтер, құлшылыққа қатысты қағидалардың басым көпшілігі жалпы қағида ретінде, кесек үкім күйінде қамтылған. Олай болса, аятта айтылған «Құранның барлық нәрсеге түсіндірме ретінде жіберілуін» осы тұрғыдан қарастыруға болады. Яғни, Құран адамзатқа қажетті барлық нәрселердің түсіндірмесін мәйек күйінде, жалпы қағида ретінде қамтыған.

Сондай-ақ пайғамбарымыздың Құрандағы «Алла сауданы адал, ал өсімді харам етті» деген секілді жалпы үкімдердің тармақтарын талдап түсіндіруі мен Құранда мүлде айтылмаған кейбір үкімдерді сүннеті арқылы білдіруі де аятта айтылған «Құранның әрбір нәрсеге түсіндірме ретінде жіберілуіне» жатады. Себебі, хазірет Мұхаммед (с.а.у.) – Алланың елшісі. Ал елшінің діни үкімді өзін елші етіп жіберген Ұлы Иесінің рұқсатымен ғана айтатындығы хақ. Құранда «Ол (пайғамбар) (дінге қатысты) ешбір нәрсені өз ойынан (нәпсі қалауымен) айтпайды. Оның (дінге қатысты) айтқаны тек қана өзіне білдірілген уахи ғана» [23] делінеді. Ал сүннеттің де Алла тарапынан елшісіне білдірілген уахидың бір түрі екендігінде күллі ислам ғұламалары бір пікірде.

2. Хадистер 200 жылдан кейін ғана қағазға түсірілгендіктен сенімсіз. Ал сенімсіз дәйек діни үкімдерге қайнаркөз бола алмайды. Пайғамбарымыздың өзі көзі тірісінде хадистердің жазылуына рұқсат бермеген.

Хадистерді жоққа шығаратындардың бұл уәждері де негізсіз. Олай дейтініміз, біріншіден, хадистердің Алла елшісінің заманында мүлде жазылмағандығына келіспейміз. Алла елшісі бірқатар хадистерінде өз сөзінің жазылуына рұқсат берген. Мысалы, Абдулла ибн Амр ибн Ас (р.а.) мынандай хадисті риуаят етті: Мен «Уа, Алланың елшісі, біз сізден көптеген жадымызда сақтай бермейтін хадистерді естиміз. Сол хадистер-ді жазайық па?», – дедім. Алла елшісі: «Жазыңдар!», – деп жауап берді [24].

Имам Ахмедте келген басқа риуаятта: «Уа, Алланың елшісі! Мен сізден кей нәрселерді естимін, соларды жазайын ба?», – дедім. Алла елшісі: «Иә», – деді. Мен: «Ашулы немесе қуанышты кездеріңіздегі айтқандарыңызды да жазайын ба?», – дедім. Алла елшісі (с.а.у.): «Әрине». Бұл екі жағдайда да мен тек қана ақиқатты айтамын», – деп жауап берді .

Уаһб ибн Мүнаббиһтың бауырынан риуаят етілді. Ол былай деді: «Әбу Һурайраның былай деп айтқанын естідім: «Абдуллаһ ибн Амрдан басқа Алла елшісінің сахабаларының арасында хадисті менен көп білетін жан жоқ. Себебі, Абдулла ибн Амр хадистерді жазатын, ал мен жазбайтынмын» [25].

Осы сынды көптеген риуаяттардан Алла елшісінің (с.а.у.) кейбір сахабаларына хадистерді жазуға рұқсат бергендігін аңғарамыз. Ендеше хадистердің пайғамбарымыз бақилық болғаннан кейін алғаш рет екі жүз жылдан кейін жазыла бастады дегендері негізсіз.

Ал хадисті жоққа шығаратындардың дәлел ретінде келтіріп жүрген Әбу Һурайрадан риуаят етілген: «Біз хадистерді жазып жатқанымызда Алла елшісі: «Нені жазып жатырсыңдар?», – деп сұрады. Біз: «Сенен естіген хадистерді жазып жатырмыз», – дедік. Ол: «Алланың кітабынан басқа кітап па? Сендерден бұрынғы үмбеттер Алланың кітабымен бірге басқа кітаптар жазғаны үшін адасты» деген сынды риуаяттар хадистің Алла елшісінің заманында мүлде жазылмағандығына дәлел бола алмайды. Себебі, Алла елшісінің хадистердің қағазға түсірілуін құптамағандығын білдіретін осындай риуаяттар мен оларды жазуға рұқсат берген жоғарыда келтірілген хадистерді бір-бірімен ұштастырып былай түсінуге болады:

Біріншіден, исламның алғашқы кездерінде, Құран аяттарының әлі санаға толық сініп, сахабалардың жадына әлі басылмаған уақыта Алла елшісі өз хадистерінің жазылуын құптамаған. Себебі, Құран мен хадистердің бір-бірімен араласып кету қаупі бар еді. Кейіннен Құранды көптеген сахабалар жатқа біліп, қоғамда Құран жақсы қалыптасқаннан кейін хадистердің жазылуына рұқсат берген.

Екіншіден, жоғарыдағы келтірілген риуаяттағы тыйым ол хадистердің қағазға түсірілуіне қатысты жалпы тыйым емес, Құран аяттары мен хадистердің бір қағазда, яки бір тақтайшада бірге жазылуына байланыс-ты айтылған тыйым болатын. Себебі, мұнда аят пен хадистің араласып кету қаупі басым еді.

Үшіншіден, Алла елшісінің хадистерді жазбауға байланысты келген тыйымдары жалпы барлық сахабаға берген тыйымы емес, Құран мен хадисті бір-біріне араластырып алуларынан қорыққан кейбір адамдарға арнап айтылған тыйым болуы мүмкін [26].

Хадистердің барлығы Алла елшісінің заманында ресми түрде жазылмаса да, көптеген хадистердің сол кезде жазылғаны анық. Жоғарыда келтірген хадистерде де білдіргеніміздей жазуды жақсы меңгерген Абдуллаһ ибн Амр ибн Ас Алла елшісінен (с.а.у.) хадис жазуға рұқсат алғаннан кейін хадистерді жазумен шұғылданды. Оның жазып алған хадистерді қамтыған парақтар өзі атағандай «ас-сахифатус-садиқа» яғни, «шынайы парақтар» деген атпен танымал болды. Абдуллаһ ибн Амр ибн Ас бұл парақтардың жоғалып кетуінен қорыққандықтан, оны арнайы сандықта сақтаған болатын. Тіпті бұл парақтарға жіті көңіл бөлгені соншалық ол: «Мені бұл дүниеде ұстап тұрған тек ас-сахифатус-садиқа мен Уәһт [27] қана» – деген екен. Абдуллаһ дүниеден озғанда хадистер жазылған бұл парақтарды әулеті сақтап қалған. Кейіннен немересі Амр ибн Шуғайб осы парақтардан хадис риуаят еткен. Ибн Әсир бұл парақтарда мыңға жуық хадистер болғанын айтады. Кейбір риуаяттарда бес жүзге жуық хадис қамтылғандығы білдірілген. Кейіннен Имам Ахмет өзінің хадис жинағында осы парақтардағы хадистерді риуаят еткен. Басқа да хадис жинақтарында да осы парақтардағы хадистердің көпшілігі қамтылған [28].

Пайғамбарымыз дүниеден озғаннан кейін де кейбір сахабалар хадистерді жазып жүрді. Мысалы, имам Бұхаридың Әнас ибн Мәликтен риуаят еткен хадисінде былай делінеді: «Әбу Бәкір Әнас ибн Мәликті Бахрейнге жіберген кезде мынаны жазып берді:

«Бисмиллаһир-рахманир-рахим, бұл Алла Тағала-ның пайғамбарына бұйыруымен пайғамбардың мұсылмандарды міндеттеген зекет парызының мөлшері. Кімде-кімнен зекетті осы бойынша беруі талап етілсе, онда өтесін, ал бұл мөлшерден жоғары болса, бермесін».

Сондай-ақ, әд-Даримидің риуаятында Башир ибн Нәһиктің былай дегені жеткізілген: «Әбу Һурайрадан естігендерімді жазып жүрдім. Мен одан кетер кезде жазғанымды алып келіп оған оқығанымда былай деді: «Бұл – менің сенен естігендерім». Ол: «Иә» деп жауап берді» [29].

Сондай-ақ Абдуллаһ ибн Аббас пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін сахабалардан хадистер жинап, оны жазып отырған. Абдуллаһ ибн Аббас қайтыс болған кезде артында бір түйенің жүгіндей кітап қалған. Бұл кітаптардың арасында хадистердің де бар екені риуаят етілген. Бұған қоса, Жабир ибн Абдиллаһ сынды бірқатар сахабалар мен Һуммам ибн Мүнәббиһ тәрізді көптеген табиғиндердің де хадис жазған кітаптары болған. Һуммам ибн Мүнәббиһ Әбу Һурайра делінген мәшһүр сахабаны көзі көріп, одан көптеген хадистерді жазып алған. Оның жазып алған хадистерін қамтыған парақтарға «әс-сахифатус-сахиха» яғни, «шынайы, дұрыс парақтар» делінген [30].

Ал жазылмағандарын сахабалар естерінде сақтап қалған болатын. Бір айта кететіні, арабтар мәліметтерді көбіне жазбаша күйде емес, жаттау қабілеттері өте жоғары болғандықтан, жадыларында сақтайтын. Бір естіген ұзыннан-ұзақ өлеңдер мен жырларды, ата-тек шежірелерін еш өзгеріссіз айтып беретін болған. Хадисті жоққа шығаратындар жүздеген, мыңдаған хадисті бір адамның жаттауы мүмкін емес дегенді алға тартады. Алайда бұл – қазіргі таңдағы әртүрлі керексіз мәліметтермен басы толып, жаттау қабілеті мұқалған адамның өзі мен төңірегіндегілерге қарап салыстыра айтқан қате тұжырымы. Кеше жүздеген телефон номерін жатқа білетін адамдар ұялы телефон шыққалы ең жақын адамдарының номерлерін әрең есте ұстайтын жағдайға жетті. Кешегі ұзыннан ұзақ сандарды бір-біріне көбейтіп, ойша есеп шығаратындар есептегіш құрал шыққалы бұл қабілетінен айрылды. Ендеше, әр заманды өз мүмкіншілігімен қарау қажет. Ары бармай-ақ қояйық: көшпенді халықтарының шежіресі, жырлары мен дастандарының өзі осы ауыз әдебиеті мен жаттау жолымен жеткен жоқ па? Бір жерде айтылған Қобыланды секілді ұзын жырларды, ақындардың айтқан айтыстарын сол жерде естіген адамдар келесі жерде еш өзгертусіз жұртқа жатқа айтып жүрді емес пе? Ал Алла елшісінің аузынан шыққан хадистер бұл өлең емес, жөнсіз айтылған ұзыннан ұзақ әшейін сылдыр әңгіме де емес. Пайғамбарымыз (с.а.у.) жөні жоқ ретсіз сөйлемейтін. Көбіне белгілі бір оқиғаға орай, яки сұраған сұрақтарға қарай нақты жауап беретін. Белгілі бір сұраққа жауап ретінде немесе қандай да бір оқиғаға байланыстырыла айтылған сөз сол жауапты күткен, яки сол оқиғаға қатысы бар әрбір адам үшін маңызды болғандықтан, сахабалардың жадында хадистер өте жақсы сақталған. Мысалы, сіз елбасымен яки басқа бір маңызды тұлғамен бірнеше сағат бірге болсаңыз, ол кісінің сізге айтқан әрбір сөзін жадыңызда жақсы сақтай аласыз. Неліктен? Себебі, сіздің санаңыз оны қабылдауға әрі жаттауға даяр болғаны үшін. Ал сахабалардың Алла елшісіне деген құрметі мен сүйіспеншілігі бұл мысалмен мүлдем салыстыруға да келмейтіндей көп еді. Ғуруа ибн Мәсғұд «Худайбия» келісімінде Алла елшісі мен сахабаларын көргеннен кейін құрайыштықтарға: «Уа, қауымым! Мен көптеген патшаларға елші болып бардым. Қайсарға да (Римнің патшасы), Кисра (Иранның патшасы) мен ән-Нажашиға (Эфопияның патшасы) да елші боп бардым. Аллаға ант етейін! Мұхаммедтің сахабалары оны сыйлағанындай ешбір патшаны төңірегіндегілер сыйлаған емес. Аллаға ант етейін! Егер бір істі бұйырса, оны дереу орындауға кіріседі. Егер дәрет алар болса, артылған дәрет суына (тәбәрік үшін) таласады. Оның алдында сөйлейтін болса дауыстарын бәсеңдетеді. Құрмет ретінде оның (с.а.у.) көзіне ешқайсысы тік қарамайды» дегені риуаят етілген. Сахабалардың әз пайғамбарымыз Мұхаммедке (с.а.у.) деген мұндай құрметі мен сүйіспеншілігі оның Алла жіберген ақырғы елші әрі сүйікті құлы болуынан туындағандығында еш шүбә жоқ. Ендеше, осындай құрмет пен сүйіспеншілікке ие болған Алла елшісінің әрбір сөзі зая кетпей зердеде сақталарында еш күмән жоқ.

Хадистер сахабалар мен табиғиндердің заманында қағаз, сүйек, бөз, тері сияқты нәрселерде сақталумен қатар жаттау тәсілімен де сахабалардан табиғиндерге, олардан басқаларға риуаят жолымен жетіп жатты. Ресми түрде һижри І ғасырдың соңында, ІІ ғасырдың басында бесінші рашид халифа Омар ибн Абдил-Азиздің бұйыруымен мемлекеттік деңгейде ресми түрде хадистерді қағазға түсіріп, жинақтау дәуірі басталды. Халифа Омар ибн Абдил-Азиз қарамағындағы ибн Шиһаб әз-Зүһри сынды бірқатар табиғиндерді хадистерді жинап, қағазға түсіруге міндеттейді. әз-Зүһри былай дейді: «Омар ибн Абдил-Азиз біздерге хадистерді жинауды бұйырды. Сөйтіп біз оларды дәптерлерге жаздық. Омар ибн Абдил-Азиз өзінің қарамағындағы барлық жерлерге хадис жазылған дәптерлерден жіберді» [31]. Омар ибн Абдил-Азиздің хадистерді ресми жинақтауға байланысты бастамасы тек Мәдина қаласының ғалымы Зүһридің шұғылдануымен ғана шектелмей, Меккеде Абдул-Мәлик ибн Абдилазиз ибн Жүрәйж, Иракта Сайд ибн Әби Аруубә, Шамда Әузағи, Куфада Зайда ибн Қудама мен Суфиян әс-Сәури, Басрада Хаммад ибн Сәлама және Хорасанда Абдуллаһ ибн Мүбәрак секілді ғалым тұлғалар тарапынан жалғасын тапты.

Мұхаммед Ажжаж әл-Хатиб хадистердің ресми түрде жинала бастаған шағын бұдан да әрірек апарады. Ол мысыр әміршісі Абдул-Азиз ибн Мәруанның Сирияның Хымс қаласынының ғалымы Кәсир ибн Мурра әл-Хадрамиға Хымстағы сахабалардан хадистер жинауын өтініп хат жолдағанына байланысты сахих жолмен жеткен риуаятты негізге алып отыр [32]. Егер Кәсир ибн Мурра Мысыр әміршісі Абдул-Азиздің өтінішін орындаған болса, онда хадистердің ресми түрде қағазға түсіріліп, жанақталуы һижри 70 жылдарда, яғни пайғамбарымыз қайтыс болғаннан кейін шамамен алпыс жылдан кейін басталған деген тұжырымға баруға болады.

Риуаят күйінде жеткен хадистердің өзгеріске ұшырамаған пайғамбарымыздың шынайы сөзі екендігін анықтау үшін ғұламалар арнайы ғылыми тәсілдерді дамытып, байытты. Сол тәсілдер бойынша хадистердің дұрысы мен әлсізі, жақсысы мен ойдан шығарылғаны анықталды. Мысалы, бір хадисті тізбек бойынша бірнеше адам риуаят еткен болса, сол риуаят еткен әр адамның өмір баянын, тақуалығы мен білімін, адамгершілігі мен жаттау қабілетін толықтай зерттеп барып хадистердің сахих яки әлсіз секілді дәрежелерін анықтады. Хадистерді бір-бірімен салыстыра отырып кейбір артық сөздерін де айқындады. Ешбір дінге, ешбір ғылымға нәсіп болмаған «ғилмул-жарх уәт-тағдил, ғилмул-рижалил-хадис» [33] сынды ғылыми тәсілдер арқылы Құранның түсіндірмесі, Алла елшісінің сөздері бізге дейін дін аман жетті. Бұл ғылым дамығанға дейінгі қағазға түскен хадистер де осы тәсіл бойынша қайта сүзіліп, електен өткізілді. Кейіннен имам әл-Бұхари, Мүслим секілді мәшһүр хадис ғалымдары тарапынан арнайы қатаң шарттар арқылы анықталған сахих хадистер өз алдына жеке кітап ретінде жинақталды. Кейбір білімі шала адамдар хадистердің қағазға түсірілу дәуірін имам әл-Бұхариден бастайды. Бұл дұрыс емес, сахабалардың, одан кейінгі табиғиндердің кезінде де хадистер қағазға түсіріліп, сахих хадистерді әлсіз хадистерден ажырататын ғылыми әдістемелер пайда бола бастаған еді.

3. Хадисті қабылдамайтындардың тағы бір уәжі – көптеген хадистердің ақылға, қисынға келмейді деулері. Мен олардың бұл тұрғыда мысал ретінде келтірген хадистерін оқып көрдім. Бірақ олардың мысал ретінде келтірген хадистері онсыз да ешбір ислам ғалымының қабылдамайтын өте әлсіз, яки ойдан шығарылған хадистер екенін байқадым. Тіпті, кейбіреуі хадис жинақтарынан емес, хикая кітаптарынан келтірілген.

Ориенталистер небір кемеңгер, данышпандарды тәнті еткен Алла елшісінің бір сөзі бір томға татитындай терең мәнді мыңдаған ғұмыршаң хадистерін емес, онсыз да ислам ғалымдарының мойындамаған әртүрлі әлсіз хадистерді немесе бір қарағанда ақылға қайшы секілді көрінетін бірнеше сахих хадистерді әр жерден жинап-теріп пайғамбар хадистерінің бәрін кейіннен ойдан шығарылған қисынсыз сөздердің жинағы сияқты көрсетуге тырысуда. Бұл әрекеттерімен олар діни ілімі таяз халықтың басын қатырып, пайғамбарға деген имандарына сызат түсіруді мақсат етуде.

Олардың ақылға қайшы деп таныған кейбір сахих хадистері, шын мәнінде, ақылға да, нақылға да қайшы емес. Бір қарағанда, қисынсыз секілді көрінетін хадистердің негізінде өзінше терең түсіндірмесі мен ғажайып жорамалы бар, яки ауыспалы мағынада рәміздік кейіпте айтылған.

Әсілінде, жалаң ақылдың бүгін тура дегені ертең қате болып жатады. Бұған кеше ақиқат саналғанымен бүгін шикілігі әшкереленіп жатқан түрлі «измдер» мен кейбір ғылыми болжамдардың өзі дәлел емес пе? Белгілі бір дәуірдің қол жеткізген мүмкіншіліктерінің аясында дұрыс пен бұрысты анықтау – әрине қате. Мысалы, осыдан жүз жыл бұрын ұялы телефонның бар екенін айтса, сол кездің адамдары мұны «ертегі немесе айтып тұрған адам ақылынан адасқан шығар» деп сенімсіздік танытуы мүмкін еді. Ал сол кешегі ақылға сыймайтын ұялы телефон бүгін әркімнің қолында жүр. Әрі бұған ешкім таң қалмайды. Сондықтан бір қарағанда, қисынға қайшы секілді көрінген кейбір сахих хадистерді асығыстық жасап, бірден жоққа шығару өзімізді ертең ұятқа қалдыратын үлкен қателік. Міне, сондықтан Абай жалаң ақылды емес, «нұрлы ақылды» үнемі насихаттайды.

Мысалы, хадисті жоққа шығарушы Әбу Райяның қисынға қайшы деген Алла елшісінің: «Жұмақта көлеңкесінде салт жүргіншінің жүз жыл жүретіндей үлкен ағаш бар» [34] деген хадисіне қарайықшы. Әбу Райя бұл хадистің қай жерін ақылға қайшы санап тұр? Үлкендігін бе? Ол жатырқайтындай нәрсе ме екен, тәйірі? Олай дейтініміз, біріншіден, бұл өсімдік – бұл дүниелік өлшемдерімен емес, ақыреттегі заңдылықтарға бағынатын ағаш. Ал ақыреттегі өлшемдерді мына дүниенің физикалық заңдарымен өлшеу үлкен қателік. Алла Тағала құдси хадисте: «Мен салиқалы құлдарыма жұмақта мүлде көз көріп, құлақ естімеген, ақыл ойлап пайымдамаған сый әзірледім» демейді ме? Тіпті ақырет әлемін былай қойғанда, мына дүниенің өзінде өлшемдер мен заңдылықтар түрлі болып келеді. Мысалы, жердегі уақыт өлшемі мен ғарыштағы уақыт өлшемі бірдей емес. Ояу кезде көздің көруі үшін оның ашық болуы, көретін нәрсенің алдыңда әрі материалды болуы және оның қараңғыда емес, жарықта болуы ләзім. Осы заңдылықтар орындалған кезде ғана біз көре аламыз. Ал ұйқы кезінде түс әлемінде көзіміз жұмылып жатса да көреміз, қолымыз тимесе де түрлі заттарды ұстаймыз. Бұл ояу кездегі көру мен ұйқы сәтіндегі көру өлшемдерінің түрлілігін білдірмейді ме? Ана құрсағындағы сәбидің қоректенуі мен дүниеге келген баланың қоректену жолы, тіпті тыныс алу тәсілі де өзгеше. Құрсақта кіндік арқылы қоректенсе, сыртқа шыққаннан кейін аузы арқылы еміп, мұрны арқылы дем алады. Ал енді сырттағы өлшемге салып, «баланың құрсақта кіндік арқылы қоректенуі мүмкін емес, бұл ақылға қайшы» десек, қаншалық қателескен боламыз. Ендеше, ақыретке қатысты айтылғандарды бірден мына дүниенің тар заңдылықтарымен өлшеу үлкен қателік. Екіншіден, қазіргі ғылым Күн планетасының біздің өмір сүріп отырған жер шарынан қанша есе үлкен екенін айтып отыр. Тіпті, миллиондағын жылдан бері бізге жарығы әлі келіп жетпеген Күннен де үлкен алыстағы алып планеталар мен жұлдыздардың бар екендігі дәлелденіп отыр. Ал енді мына дүниеде мұндай алып денелердің бар екеніне күмән келтірмеген адамдардың Алла елшісі айтқан жұмақтағы алып ағашты жатырқап, оны қисынға қайшы санауларына жол болсын!?

Хадисті қабылдамайтындардың ақылға қайшы санаған тағы бір сахих хадиске көз жүгіртейік: Алла елшісі былай дейді: «Қайсыбіріңіздің (ас-су) ыдысына шыбын түссе, оны (сол ас-суға) батырып жіберіп, қайта алып тастасын. Өйткені қанаттарының бірінде – ауру, ал келесісінде – шипа бар» [35].

Бұл хадис имам Бухари секілді сенімді хадис жинақтарында кездеседі. Алғаш рет бұл хадисті қисынға қайшы санап жоққа шығарған Мұғтазила ағымы еді. Кейіннен ХХ ғасыр ориенталистері мен кейбір ғылым адамдарының өлшемдеріне сай келмегені үшін сынға ұшырады.

Алайда бұл хадисте үлкен ғылыми ақиқат айтылған. Мұны қазіргі ғалымдар мойындап отыр. Ол былай: шыбын бір сұйық затқа түскенде, қанаттарының бірін сақтықпен, жоғарыда ұстауға тырысады. Яғни, екі қанатын бірдей батырмайды. Өйткені қонған жерінен қайта ұшқанда, құрғақ қанаты оның ұшып кетуіне жеңілдік жасайды. Бірақ әр жерге бір жақ қанатымен қонып жүрген шыбын біздің ас-суымызға да сол былғаныш қанатымен қонатындықтан, оған микроб жұқтыратыны анық. Ал енді мұндай жағдайда ескерілетін нәрсе, шыбын түгелдей ыдысқа батырылып барып қайта шығарылып тасталуы тиістігі. Өйткені оның бір қанатында микроб болса, екінші қанатында сол микробты жоятын антимикроб бар. Өліммен арпалысқан шыбынның арқасынан нұқып кеп жібергенде, сақталған антимикроб құтысы жарылып кетеді. Осылайша, шыбын алғашқы қанатымен жұқтырған микробты дезинфекциялайды.

Ғалымдар шыбынның арқасынан басқан кезде микроскоп арқылы кейбір микробтардың кәдімгідей қимылдап жүргендерін байқаған. Бүгінде олардың стерилизация қызметшілері екеніне ғылым толық көз жеткізіп отыр. Бұл тек шыбынға ғана емес, шаян, бал арасы секілді жәндіктерге де қатысты. Мысалы, шаян шаққан жерге шаянды езіп жағу да емдеу тәсілінің бір түрі. Ал бал арасы бір жағынан шипалы бал жасаса, екінші жағынан улы сөл бөлетіні мәлім.

Бір ескере кететін жайт, ас-суға түскен шыбынды батыру міндеттелген парыз емес. Бірақ қажет кезде қолдануға да болатын ғылыми ақиқат.

Сүннет қажет емес дейтіндердің қисынға қайшы хадис ретінде Алла елшісінің: «Ешкім сол қолымен тамақ жеп, су ішпесін. Себебі, шайтан сол жағымен ішіп, жейді» деген сөзін келтіреді. Яғни, сол қолдың оң қолдан қандай айырмашылығы бар, оны да Алла жаратты емес пе? Сол қолдың жазығы не? дегендей қысыр қисындарын алға тартады.

Олардың бұл уәждеріне жауап берер болсақ, біріншіден, төрт мәзһаб ғұламалары тамақты оң қолмен жеуді діни міндет деп емес, әдеп, этика тұрғысынан қарастырған. Себебі, көбіне сол қол көңілге жағымсыз немесе былғаныш нәрселерді ұстауда қолданылады. Тіпті біреуге бір нәрсені алып беруде де оң қолды қолдану этикаға жатады. Бұл сол қол мүлде қолданылмасын деген сөз де емес. Кез-келген істе сол қолды оң қолға көмекші ретінде қолдануға болады. Екіншіден, хадисте айтылған шайтанның қалай сол жағымен ішіп-жейтіні бізге беймәлім болғандықтан, сақтық та қорлық жоқ. Үшіншіден, Құранда, күнәһарлардың амал дәптері сол жақтарынан, ал салиқалы құлдардыкі оң жақтан берілетіндігі айтылған. Құранда бұлай айтылғанына қарағанда оң қолмен, сол қолдың бірдей емес екені анық. Сондықтан оң қолмен жеудің адамға нендей рухани әсері, тіпті астың қорытылуына қандай пайдасы бар екені әлі толық зерттелмеген. Адам бойындағы жағымды, жағымсыз қуаттардың бұған қатысы бар ма, бұл өз алдында зерттеуді қажет ететін ауқымды тақырып. Бұл анықталса да, анықталмаса да оң қолмен жеудің Алла елшісінің күнделікті өмірде жасаған үлгілі ісі екені анық. Ендеше, мұсылман баласы пайғамбарын үлгі алып, оң қолымен жесе, Құрандағы «Алла елшісінде сендер үшін керемет өнеге бар» [36] деген мағынадағы аятқа сай болғандықтан, ондай құлдың сауапқа кенелері сөзсіз.

Әсілінде мұндай хадис мазмұнына қарсы шығудың астарында батыс мәдениетінің алдында бүгежектеп, төменшектеуден туындаған психологиялық жеңіліс жатыр. Бәрімізге белгілі, батыста тамақ жегенде оң қолға пышақты, сол қолға шанышқыны ұстайды. Міне, осындай батыстың ешбір негізге сүйенбеген жылтырақ мәдениетіне еліктеп, өз құндылықтарына күмәнмен қарайтындар пайғамбарымыздың жоғарыдағы сол қолмен жеуді құптамаған хадисін жоққа шығаруға тырысқан. Шыны керек, мұсылман үшін батыс мәдениеті өлшем емес. Керісінше біз өз құндылықтарымызбен мақтануға тиіспіз. Мұсылман мәдениетінде бізді ұятқа қалдырып, басымызды төмен қарататындай ешбір қағиданың жоқ екенін әсте естен шығармауымыз ләзім.

4. Хадис қажет емес дейтіндер ислам әлемінің әртүрлі мәзһабқа бөлінуі мен кейінгі ғасырда артта қалуын мұсылмандардың хадистерді ұстануынан көреді.

Ал, шынтуайтында, бұл олай емес. Мұсылмандардың бірнеше мәзһабқа бөлінуі бұл діннің негіздерінде емес, кейбір тармақтарында. Адам болған жерде түрлі көзқарастардың болатыны табиғи құбылыс. Ал егер мұсылмандар ориенталистер айтқандай хадистерді ұстанбағанда, онда әркім Құранды жалаң ойы мен қисық қиялына қарай бұрмалайтын болғандықтан, бірнеше көзқарас емес, исламның өзі бір-бірінен мүлде алшақ түрлі діндерге бөлініп кетер еді.

Ал мұсылмандардың кейінгі ғасырда артта қалу мәселесіне келер болсақ, бұл жағдай мұсылмандардың хадисті ұстануынан емес, керісінше хадистерде айтылған ақиқаттарға мән бермей, салғырт қарағандығынан туындауда. Әйтпесе, Алла елшісінің қай хадисі мұсылманды білімнен бездіріп, еңбектен еріндірген екен?! Кеше күллі әлемге ғылым мен мәдениетті үйретіп, Әл-Бируни, әл-Хорезми, Алфарғани, ибн Сина секілді астрономия, алгебра, медицина секілді ғылым салаларының негізін қалаған данышпандарды жетілдірген шақта да мұсылмандардың хадисті бекем ұстанғанын сүннеттен кінә іздейтіндер білгісі келмесе, онда оған Алла елшісінің хадистері кінәлі емес.

– Пайғамбар сөздерін қабылдамайтын бұл топ қазақ еліне қаншалық қауіпті? Бұл ағым жетегіне кеткендер санының кейбір ақпарат көздерінде жетпіс-сексен мыңға жуықтағаны айтылады. Осы рас па?

Әуелі, Қазақстанда бас көтере бастаған бұл жаңсақ пікірдің жақтаушыларының бәрінің ниеті дін бұзу деп жалпылай айту қате. Олардың көпшілігі діни ілімі таяз болғандықтан ориенталистердің уәждері мен бұрмалауларына алданған адамдар болуы ықтимал. Себебі, олар сүннеттің бізге дейін жетуі мен жазылу тарихын сенімді қайнар көздерден оқыған адамдар емес. Керісінше сүннетке қарсы субьетивті сыңар езу пікірлерді ғана тыңдаған немесе оқыған жандар. Мұндай адамдар ақиқатты түсінген кезде дереу әлгіндей қате ойларынан бас тартып жатады. Қазақ: «Адасқанның айыбы жоқ, қайта үйрін тапқан соң» демей ме?

Ал іштеріндегі серкелері көп жағдайда қоғамға таңсық пікірлерді айту арқылы назарын өздеріне бұрғысы келетін «лидерлікке» құштар пенделер. Мұндай адамдардың жасап жүргені «Атың шықпаса жер өрте» дегеннің кері.

Сондай-ақ мұндай пікірлерді жақтаушы секілді көрінетін кейбір жандар – олар діннен үнемі жеңілдік іздеп жүрген, құлшылыққа құлықсыз әрі кейбір күнәларына ақтау іздеп шыққан нәпсіқұмар пенделер. Олар өздерінің іздегенін осы хадистерді мойындамау пікірінен тапқан соң, оның дұрысы мен бұрысын анықтап жатпастан, дереу жақтап шыға келеді.

Қазақ жерінде бас көтере бастаған сүннетті мойындамайтын бұл ағымның жақтаушыларының сан мөлшері сұрақта білдірілгендей көп емес. Әсілінде, кез келген ағым өз жақтаушылырының санын көп көрсеткісі келеді. Бұл – кез келген тамыры жоқ ағымдарға ортақ құбылыс. Өздерінің жақтаушыларының санын көп көрсету арқылы олар санаға психологиялық қысым жасауды көздейді. Яғни, кейбір адамдар бұлардың артына мұнша адам ергеніне қарағанда, айтқандары, шынымен де, ақиқат па деген пікірге баруы мүмкін.

Қазақ жерінде бұл ағымның анау айтқандай ықпалы болады деп ойламаймын. Себебі, бұл адасқан ағым тарихта ешбір ислам әлемінде кең ауқымда қолдау таппаған. Оның үстіне қазақ елінің әдет-ғұрпы мен болмысы хадистермен біте қайнасып, санасына сіңіп, тамырына тарап кеткен. Қазақтың көптеген мақал-мәтелдер мазмұнына да көз жүгіртсек, қайнарының пайғамбарымыздың хадистеріне барып тірелетініне куә боламыз [37].

Басқа мұсылман халықтар секілді қазақ даласында да пайғамбар сөздері мен сүннетіне деген құрмет пен қастерлеу ерекше орынға ие. Қожа Ахмет Йассауи бабамыз:

«Үмбет болсаң, Мұстафаға ерер болғыл,

Айтқандарын жан-тәніңмен сен де алғыл...

Сүннеттерін бекем тұтып, үмбет болғыл,

Күндіз түні мадақ айтып, ұлпат бол», – деп, мұсылмандарды Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбардың артына еруге, айтқан хадистеріне сеніп, сүннеттерін бекем тұтуға шақырған.

Қазақ халқының хадиске деген құрметін Абайдың:

«Аят, хадис емес қой,

Күпір болдың демес қой,

Қанша қарсы келсеңіз» [38], – деген өлең жолдарынан да байқауға болады. Абай бұл жыр жолдарында аят пен хадиске қарсы келудің күпірлік екенін, ал одан өзге ойларды еркін айтуға болатындығын жеткізген. Абайдың басқа бір өлеңінде:

«Әуелі аят, хадис – сөздің басы,

Қосарлы бәйіт сымал келді арасы.

Қисынымен қызықты болмаса сөз,

Неге айтсын пайғамбар мен оны Алласы» [39], – деп Құран аяты мен пайғамбар хадисінің сөздердің ішіндегі ең қастерлісі екенін әрі олардың қисынмен қиысатынан жеткізген.

Ал Ақмолла ақын:

«Жарар еді өзімізді қарасақ біз,

Ғылымның керегіне жарасақ біз.

Ғылымды ғибадатқа ат қылып мініп,

Көбірек тәпсір, хадис қарасақ біз», – деп хадистерді оқуға, ғылым үйренуге шақырған.

Сөз соңы ғасырлар бойы қалыптасып, халқымыздың жүрегіне бекіген сүннетке деген шынайы сенім мен құрметтің мұндай тамыры жоқ таяз тұжырымдармен шайқалмасы анық.
[1] Исмайл Мұтлы, Сүннеті Инкар Фитнесі, 243-бет. «Мұтлы иайынлары» баспасы, Станбұл, 1999ж.
[2] Тирмизи, Мәнақиб, 21.
[3] «Әли Ғимран» сүресі, 132-аят.
[4] «Ахзаб» сүресі, 21-аят.
[5] «Нахл» сүресі, 44-аят.
[6] «Ағраф» сүресі, 157-аят.
[7] әл-Мустадрак алас-сахихайн, 1-том, 171-бет. «Дарул-кутубил-илмия» баспасы, Бәйрут, 1-ші басылым. 1990 ж.
[8] Сунану Әби Дәуід. 4-том, 200-бет. «Дәрул-фикр» баспасы.
[9] «Маида» сүресі, 90-аят.
[10] «Ниса» сүресі, 43-аят.
[11] әт-Табарани, әл-Мұғжамул-әусат, 8-том, 53-бет. «Дәрул-харамайн» баспасы. Каир қаласы, һижри 1415 ж.
[12] Дәләәйлун-нубууа лил-Бәйһақи, 1-том, 25- бет.
[13] Исмайл Мұтлы, Сүннеті Инкар Фитнесі, 243-бет. «Мұтлы иайынлары» баспасы, Станбұл, 1999ж.
[14] Мұхаммед Ғазали, Фыкыһчылара ве Хадисчилере гөре небеви сүннет, 308 бет. Ауд: Меһмед Гөрмез, әл-Муслимун газетінің ұйымдастырған дөңгелек үстелінде болған баяндамалар осы кітаптың соңына қосымша қосылған.
[15] Мұхаммед Лұқман әс-Сәлафи, әс-Суннату Хужжиатуһа уа мәканатуһа фил-ислами уар-радд ала мункириһа, 116-бет. «Мактабатул-әйман» баспасы, Мәдина, 1989 ж.
[16] Исмайл Мұтлы, Сүннеті Инкар Фитнесі, 358-бет. «Мұтлы йайынлары» баспасы, Станбұл, 1999ж.
[17] А.а.е. 208-бет.
[18] Мұстафа әс-Сибағи, әс-Суннату уә мәканатуһа фит-ташриғил-ислами, 15-бет, «әл-Мактабул-ислами» баспасы, Бәйрут, 1985ж.
[19] Үндістан мен Пакистандағы сүннетті жоққа шығарушылар
жайлы кең мағлұмат үшін қараңыз; Махмуд Мұхаммед Мазруға, Шүбәһатул-Құранийн хаулас-суннатин-нәбаууия.
[20] Исмайл Мұтлы, Сүннеті Инкар Фитнесі, 301-347 беттер. «Мұтлы иайынлары» баспасы, Станбұл, 1999ж.
[21] «Әнғам» сүресі, 38-аят.
[22] «Нахл» сүресі, 89-аят.
[23] «Нәжм» сүресі, 3-4 аят.
[24] Мұхаммед Лұқман әс-Сәлафи, әс-Суннату Хужжиатуһа уа мәканатуһа фил-ислами уар-радд ала мункириһа, 168-бет. «Мактабатул-әйман» баспасы, Мәдина, 1989 ж.
[25] әл-Бұхари, Бабу китабатил-хадис. әт-Тирмизи, фил-илм.
[26] Мұхаммед Лұқман әс-Сәлафи, әс-Суннату Хужжиатуһа уа мәканатуһа фил-ислами уар-радд ала мункириһа, 168-бет. «Мактабатул-әйман» баспасы, Мәдина, 1989 ж.
[27] Уәһт – Амр ибн Асқа тиесілі бақшаның аты. Ол осы бақшадағы өнімдерді үнемі садақа ретінде беріп тұратын.
[28] Мұхаммед Ажжаж әл-Хатиб, әс-Суннату қаблат-тадуин, 349-бет. «Мәктабуту уәһба» баспасы, ІІ-басылым, 1988ж.
[29] А.а.е. 184-бет.
[30] Мұхаммед Ажжаж әл-Хатиб, әс-Суннату қаблат-тадуин,
353-355-бет. «Мәктабуту уәһба» баспасы, ІІ-басылым, 1988ж.
[31] Мұхаммед Ажжаж әл-Хатиб, әс-Суннату қаблат-тадуин, 332-бет. «Мәктабуту уәһба» баспасы, ІІ басылым, 1988ж
[32] Мұхаммед Ажжаж әл-Хатиб, әс-Суннату қаблат-тадуин, 374-375 беттер. «Мәктабуту уәһба» баспасы, ІІ-басылым, 1988ж
[33] Хадисті риуаят еткен кісілердің тақуалық, есте сақтау қабілеттері секілді жағдайларын зерттейтін ғылым.
[34] Мүслим.
[35] Бухари, Бәд’ул-Халқ, 17, Тыбб, 58.
[36] «Ахзаб» сүресі, 21-аят.
[37] Кеңірек мағлұмат үшін қараңыз: Шәмшат Әділбаева, Сүннет-салтымыз, хадис-ғұрпымыз, «Көкжиек» баспасы, 2009 ж.
[38] Абай Құнанбаев, Қалың елім, қазағым, 32-бет. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.
[39] Абай Құнанбаев, Қалың елім, қазағым, 48-бет. «Атамұра» баспасы, 2002 ж.