Қожа Ахмет Ясауидің діни ілімінің қалыптасуына әсер еткен имам Ағзам Әбу Ханифа негізін салған фиқһ мектебі еді. Уақыт және кеңістік тұрғысынан қарайтын болсақ, VIII ғасырдың аяғы мен ІХ ғасырда Мәуреннахрда негізінен Ханафи фиқһ ғұламалары қазылық қызмет атқарғанына куә боламыз. Алғашында Аббаси кезеңінде Нұһ ибн Әбу Мәриам (789 жылы қайтыс болған) Мервті, Әбу Мути Балхий (814 жылы қайтыс болған) Балхты Ханафи мәзһабының орталығы қылса, Әбу Хафс Кабир (767-831 жылдар) және оның ұлы Әбу Хафс ас-Сағири (877 жылы қайтыс болған) Бұхара қаласын Ханафи мәзһабының ордасы еткен болатын. Бұхара фиқһ мектебі өкілдерінің Самани билеушілерімен жақын қатынаста болуы, кейін Ханафи мәзһабының Мәуреннахрда ғана емес, Самани мемлекетінің барлық аумағында кеңінен таралуына мүмкіндік тудырды.

Әбу Хафс Ахмет ибн Хафс ибн әз-Забурканның және өзге де Ханафи фақиһтары шәкірттерінің көп болуы Мәуреннахр өлкесінде біртіндеп Ханафи мәзһабының үстемдікке ие болуына әсерін тигізді. Тіпті І Нұһ бин Насырдың тұсында мәшһүр Ханафи фақиһы Әбул Фазл Мұхаммед бин әл-Сулами мемлекет уәзірі болып тағайындалып, Самани мемлекетіндегі диуан жүйесінің әділетті жұмыс істеуіне барынша ықпал жасады.

Қарахан (940-1211) мемлекеті ІХ ғасырдың екінші жартысында күшейіп, Самани мемлекетін 999 жылы құлатты. Мәуреннахр аумағын толық өз уысында ұстаған Қарахан билеушілері Аббаси дәуірінен бері Орталық Азияға тарай бастаған Ханафи фиқһ ілімінің одан ары дамуына қолдау көрсетті. Қарахан билеушілері Бұхарамен қатар Самарқанды да Ханафи мәзһабының орталығы етті. Қарахан билеушісі Ибрахим Тамғаш Боғра хан (1041-1068) және оның ұлы Шамсилмулук хан (1068-1080) Самарқанда Ханафи ақидасы мен фиқһын үйрететін көптеген медреселер салды. Қарахан дәуірінде Ханафи мәзһабының дамығаны соншалық, Бұхарада «Садр», ал Самарқанда «Жузжания» және «Йадия» атты өз әдіснамасы бар Ханафи мектептері болды.

Ханафи мәзһабы Аббаси, Самани, Қарахан билеушілерінің қолдауы арқасында Орталық Азиядағы дара діни мектепке айналды. Аббаси халифтары имам Ағзам шәкірттерін Хорасан мен Мәуреннахр қалаларына қазы етіп тағайындау арқылы Ханафи мәзһабының осы аумаққа таралуына ықпал етсе, Самани және Қарахан билеушілері Ханафи фиқһы арқылы қоғамдық қатынастарды реттеп, медреселер салып, имам Ағзам жолын ұстанушыларды қазылық қызметке тағайындады. Осылайша Орталық Азияда Ханафи мәзһабының нық орнығуына жағдай жасады. Ханафи мәзһабы осындай саяси қолдаудың арқасында кең қанат жайды.

Қарахан дәуірін жан-жақты зерттеген белгілі тарихшы Зия Кабакшы Мәуреннахрда Ханафи мәзһабының 300-ден астам өкілі шыққанын айтады. Олар 350-ден астам кітап жазып, 20 пәтуа жинағын шығарған. Орталық Азиядан Ханафи мәзһабынан осыншама өкілінің шығуы, сөз жоқ Қарахан дәуірінде бұл мектептің салтанат құрғанын әйгілейді. 

Сонымен қатар Қожа Ахмет Ясауидің діни ілімінің қалыптасуына Әбу Мансұр ибн Мұхаммед әл-Ханафи ас-Самарқанди әл-Матуриди (870-944 жылдар) негізін салған Матуриди кәлам мектебінің ықпалы болды деп жорамалдаймыз. Ясауи жас күнінде фиқһ (құқық) теориясын Самарқандағы Ханафи құқықтанушыларынан үйренді. Ер жетіп, жан-жақты толысқан шағында өзі де фиқһ пен кәлам ілімінен дәріс берді. Матуридидің кәламдық көзқарастары алғашқыда тек Мәуреннахрға ғана тарады. Имам Матуриди дін ақиқатын танып білуде Құран мен сүннетке сай рационалистік ойлауды дамыта отырып, оның қолдану шегін белгіледі. Транцендентті кәламдық тақырыптарда ақылды қолдануда асыра сілтеуге ұрынбай, қисынды да орнықты пайдалануға тырысты. Осы арқылы шын мәніндегі Ислам ақидасы жөнінде концептуалды ой-тұжырым қалыптастырды.

Имам Матуриди фиқһта Ханафи мәзһабын ұстанды. Ол фиқһ мәселелерінде арнайы рисалалар жазды. Ирак фақиһтерінің көшбасшысы имам Ағзам Әбу Ханифа мен имам Матуридидің кәламдық көзқарастары бірізділікке негізделген. Себебі зерттеушілер екі кәламшының көзқарастарын салыстырғанда қайсы пікір кімдікі екенін ажырату қиын екенін алға тартады. Имам Матуридидің кәламдық көзқарастарының қалыптасуына имам Ағзам Әбу Ханифаның «әл-Фиқһуләкбар», «әл-Фиқһул-әбсат», «Рисалату Әбу Ханифа ила Осман әл-Батти» және т.б. еңбектері әсер етті. Оның атақты кәламдық шығармасы «Китаб-уд Таухидтегі» теологиялық көзқарастары толығымен имам Ағзам Әбу Ханифаның діни ұстанымымен үйлесетін. 

Қарахан дәуірінде өмір сүрген Ханафи мәзһабы мен Матуриди ақида мектебінің ірі өкілі Нәжмиддин Әбу Хафс Омар ән-Насафи (1069-1142) еді. Оның «Ақайд-Насафи» атты трактаты Матуриди ақидасының қысқартылған нұсқасы әрі ережесі іспетті болатын. Аталған шығармаға мұсылман әлемінің отызға жуық мутәкаллимі шарх жазды. Матуриди ақида мектебінің таралуына «Ақайд-Насафи» трактатының қосқан үлесі зор еді. Бұл кітап Мәуреннахр мен Түркістандағы медреселерде кәлам ілімі бойынша ең көп оқылатын әдебиетке айналды.

Мәуреннахрдан шыққан тағы бір кәлам ілімінің жұлдызы Сиражиддин Али ибн Осман әл-Уши (1179 жылы қайтыс болған) еді. Ол фақиһ, хадистанушы және мутакаллим ретінде мұсылман әлеміне танымал. Әл-Уши ХІІ ғасырда Орталық Азияда қарахандар және селжұқтар билік жүргізген дәуірде өзінің еңбектері арқылы Матуриди ақидасын биік белеске көтерді. Оның өлеңмен жазған «Бад-ул-Амаали» атты кәлам іліміне арналған трактаты Мәуреннахр мен Түркістан медреселерінде кеңінен оқытылды. Имам Матуридидің кәламдық мектебінің осы аймақта абсолютті үстемдікке ие болуына әл-Ушидің «Бад-ул-Амаали» трактаты да зор үлес қосты. 

Ортағасырлық дереккөздерде Әбу Мансұр әл-Матуридидің аскеттік ғұмыр кешіп, сопылыққа бейім болғаны айтылады. Оның ізбасарлары имам Нәсафи мен әл-Ушидің де табақат еңбектерінде захидтік өмірлері сөз болады. Жалпы Самани және Қарахан дәуіріндегі фақиһтер мен мутәкаллимдердің көпшілігі сопыларға тән захид сипатында өмір сүрген болатын. Олардың осы діни тәжірибесі шариғат пен сопылықтың синтезін дүниеге әкелді.

Қожа Ахмет Ясауидің балалық шағы өткен Исфиджаб өңірінде Ханафи мәзһабы мен Матуриди ақидасы басымдыққа ие еді. Самани дәуірінен бастап діни орталыққа айнала бастаған Исфиджаб қаласынан Әли ибн Мұхамад әл-Исфиджаби, Мухаммад ибн Ахмад ал-Исфиджаби, Бахауаддин әл-Исфиджаби секілді Ханафи фиқһының ірі өкілдері шықты. Ясауиға қатысты деректерде Ханафи мәзһабының фақиһы Бахауаддин әл-Исфиджабидің Сайрамда жас Ахметке ұстаздық еткені көрсетіледі. Нақты айтар болсақ, молла Бекмұхамет Қази Қаланның «Сайрам шаһарында өткен әзиз әулиелер туралы» қолжазбасында Бахауаддин әл-Исфиджабидің аты аталып, оның Ясауидің ұстазы болғаны айтылады. Түрік зерттеушісі Ахмет Иылдырым да осы деректі қуаттай келіп, Бахауаддин әл-Исфиджабидің Мәуреннахрдың айтулы фуқаһасы Убайдуллаһ әл-Бұқари әл-Махбуттың (1151 жылы қайтқан) ұстазы болғанын жеткізеді.

Шынтуайтында Ясауидің Бұхарада Жүсіп Хамаданиге шәкірт болғаны жөнінде ой-тұжырымдар күмәнділеу болса да, Әзірет Сұлтанның діни ұстанымы Жүсіп Хамадани ұстанған Ханафи мәзһабына қайшы келіп жатса, қандай зерттеуші болмасын, ойдан шығарып, оларды бір-біріне жақындатуы қиын болар еді. Осы себептен де Қожа Ахмет Ясауидің шығармаларындағы діни ой-пікірлердің Ханафи фиқһының шеңберінде өрбігенін байқаймыз. Тіпті ол «Диуани хикметте» Ханафи мәзһабының артықшылығын айтып, былай деп хикмет толғайды:

Мүршиттікті дұға қылар шартын білмес,
Арам, адал, сүннет, күпір айырмасын білмес.
Әбу Ханифа мәзһабының үкімін білмес,
Азғындардың мәзһабында жүрерлер («Диуани хикмет», 50).

Ясауи тариқаты негізінен Ханафи мәзһабы мен Матуриди ақидасы басымдыққа ие Мәуреннахр, Түркістан, Еділ өңірі, Үндістан, Анатолияға тараған. Әзірет Сұлтанның ізбасарларының шығармаларында да Әбу Ханифаның есімі ұлықталады. Мысалы, Ясауидің бел шәкірті Сүлеймен Бақырғанидің «Қисса-й Хазирети Имам Ағзам» (Жарты алма) рисаласында Әбу Ханифаның өмірінің бір бөлігі сөз болады. Шығыстанушы В.Гордлевский естелігінде Ясауи тариқаты өкілдерінің зікір салу дәстүрін айта келіп, мүриттің қол тапсыру ритуалы «Имам Ағзамға мүрит болдың» деген пірдің сөзімен аяқталатынын жеткізеді.

Ясауи шығармашылығындағы Ұлы Жаратушының сипаттары, нубубат (пайғамбар) институтына қатысты пікірлері, самғият (періште, сайтан, жын, рух әлемі, қабір, сират, мәһшар, тозақ, жәннат) тақырыбына тән ұстанымдары толығымен имам Матуридидің теологиялық тұжырымдарымен үйлеседі. Ол қайсанилер секілді реинкарнацияға сенген емес. Карматилер секілді Ұлы Жаратушыға «жисм» (дене) мен мекен бермейді. Алла Тағаланы ақылдан тысқары – транцендентті деп танып, Оның көркем сипаттарын ұлықтап, әрдайым зікір етеді. Әзірет Сұлтанның «Диуани хикметтегі»:

Ғашық өлмес, кәрі болмас ғишқы жәуан,
Халық ішінде аузы күлген, күйер пинһан.
Шөлдер кезіп, жолдар жүріп, Хақ – ләмакан,
Хақ ғишқын сәна қылып жүрер болар, – деген діни көзқарасы оның Матуриди ақидасын ұстанғанын көрсетеді.

Негізінен тасаууф ілімі адамның ішкі жан-дүниесінің тазалығын қамтамасыз еткенімен, оған ден қоюшы момын-мұсылманның Алла Тағалаға, Пайғамбарға, самғиятқа (тылсым) деген сенімі, сондай-ақ намаз, ораза, зекет және қоғамдағы жүріп-тұру ережелері кәлам және фиқһ ілімімен реттелетіні белгілі. Ал Ясауи дәуіріндегі Мәуреннахр мен Түркістан сопылары қандай кәламдық және фиқһтық мәзһабқа арқа сүйеді дегенде, біз әлбетте осы тұста аталған кеңістікте салтанат құрған Әбу Ханифа мәзһабы мен Матуриди мектебінің ижтихадтарын басшылыққа алды деп есептейміз. Біздің бұл пікірімізді өзбек ғалымы И.Усманов та растайды. Ол өз зерттеуінде Мәуреннахрдағы сопылықтың Ханафи мәзһабының ықпалында болғанын атап өтеді. Шығыстанушы У.Рудольф бұл аймақтағы ханафилік пен сопылық құндылықтарды бір-бірінен бөліп ажыратуға болмайтынын айтады. Себебі Самани және Қарахан дәуірінде өмір сүрген Ханафи мәзһабы мен Матуриди мектебінің ғұламалары әрі фақиһ әрі захид болған еді.

Мұхан ИСАХАН