Арлылық – адам бойындағы ең асыл қасиеттің бірі. Арлы кісі – ұят, иба, намыс, қанағат, əдеп, шүкіршілік секілді бірқатар игі қасиеттерді бойына жинақтай білген мол парасат егесі. Қазақ халқы – талайлы тағдырында сан түрлі қиындықтарды бастан кешсе де, арына дақ түсірмеген текті халық. Артық күлкі, артық ұйқы, артық тамақтың өзін арсыздыққа балаған ата-бабаларымыз ар тазалығына өткір сынмен қараған.

 Ел ішіне кең тараған «Мал сақтама, ар сақта», «Ердің құны бір ділдə, абыройы мың ділдə», «Ар – иманның жолдасы», «Ақылың болса, арыңды сақта, ар-ұят керек əр уақытта», «Малым – жанымның садағасы, жаным –арымның садағасы» деген нақыл сөздер соның белгісі. Арлылық – тектілік пен көргендіктен, иман пен жігерден туатын қасиетті мінез. Арлы адам ең əуелі ұятын сақтайды, адамдық мінезден айнуды намыс көреді. Түлкімінез жарамсақтыққа, жағымпаздыққа, сатқындыққа, қорқаулыққа, аярлық пен арамдыққа бармайды. Тоғышарлық пен күнəдан бойын аулақ ұстап, дүниелік ұсақ-түйекке бола кісілік қадір-қасиетін төмендетпейді. Қандай жағдайда болмасын, өз тағдырына разылық танытып, тоқмейіл қалпын сақтайды. Кісіге қол жаймайды, ешкімнен ештеңе дəметпейді де. Арлы адам үшін кісіге масыл болудан артық қорлық болмақ емес. Табан ақы, маңдай терімен күн көріп, құдіретті Жаратушының алдында ғана бас иеді. Бұндай асыл мінез турасында адамзаттың ардақтысы Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.а.с.) өмірінен көптеген өнегелі жайттарды кездестіреміз. Сүйікті елші өз өмірінде жоққа сабыр, барға қанағат етіп өте жұпыны ғана өмір сүрді. Не сұраса да, Ұлы Жаратушыға ғана қол жайды. Мұң-мұқтажын да пенделерге емес, ғаламның патшасы, өлшеусіз байлық егесі əл-Ғаниға арнады. Дұғаларында арлылықты тіледі. Жалқаулық пен қорқақтықтан құдіретті құдайға сиынды. Ешкімді шылауында ұстамай, өз шаруасын өзі атқарғанды ұнатты. Үйдің ұсақ-түйек жұмыстарын өзі істеп, малға да өзі қарады. Базардан алып келе жатқан затын көтеріскісі келген сахабасына рұқсат етпей, «Əркімнің өз затын өзі көтергені жөн. Шамасы жетпесе ғана мұсылман бауыры көмектеседі», – деп өсиет етті.  Хадистерінде мұсылмандарды қанша тарықса да алақан жаймауға, Жаратқаннан басқаешкімге мұңын шақпауға, ашкөздік пен тоғышарлықтан аулақ болып, адал еңбекпен күн көруге шақырды. Мына бір мысалдар соның айғағы.

Бірде: «Уа, расулаллаһ, маған Аллаға да, халыққа да ұнайтын амал үйретіңізші», – деген бір сахабаға: «Дүниеге құмартпа, сонда Алла сені сүйеді. Ешкімнің қолындағысына телмірме, сонда халық та сені жақсы көреді», – деген даналыққа толы жауап естіген. «Сендердің ең қайырлыларың – ешкімнен еш нəрсе алмағандарың», – деген Пайғамбарымыз тағы бірде қол жайып қайыр сұрап келген бір кісіні былайша жөнге салғаны бар. Одан үйінде пұл боларлық не барын сұрады. Əлгі кісінің жалғыз жамылғысы мен тостағаны бар екен. Пайғамбарымыз екеуін де алып келуін бұйырды. Заттарды мешіттегі кісілерге екі күміске сатты да, ақшасын иесіне ұстатып тұрып: «Бір күміске жейтін азығыңды ал, екіншісіне балта сатып əкел», – деді. Балтаны сатып əкелгенде, өзі балтаға сап дайындап қойып еді. Балтаны саптап беріп жатып «осы балтамен отын шауып базарға сат, екі аптадан соң келіп жолық», – деген еді. Екі аптадан соң əлгі сахабасы мəз-мейрам боп келді. Он бес күміс тапқан екен. Сонда Пайғамбарымыз: «Елге қол жайып тіленгеннен гөрі отын арқалап сатса да, əркімнің өз күнін өзі көруі əлдеқайда артық қой. Қайыр сұрау ауру, не кембағалдың ісі емес пе?» – деген еді.

Ауф ибн Мəлік (р.а.) əңгімелеген мына бір оқиға да расулаллаһтың сахабаларын арлылыққа баулығанын көрсетеді: «Біз жеті-сегіз кісі расулаллаһтың қасында отыр едік. Бір уақытта ол бізге: «Алланың елшісіне серт бермейсіңдер ме?» – деді. Ал біз болсақ алдында ғана серт берген едік. Сол себепті «Уа, Алланың елшісі, жаңа ғана серт бермедік пе?» – дедік. Пайғамбарымыз: «Алланың елшісіне серт бермейсіңдер ме?» – деді тағы да. Біз де қоймай: «Сізге аз ғана бұрын серт берген едік. Енді не үшін серт берейік?» – дедік. Сонда Пайғамбарымыз: «Аллаға құлшылық жасайтындарыңа, Оған серік қоспайтындарыңа, бес уақыт намаз оқып, толық мойынұсынатындарыңа, – сөйтті де даусын сəл бəсеңдетіп, – ешкімнен ештеңе тіленбеуге серт беріңдер», – деді. Ант етейін, сол жерде болған кейбір кісілер дəл сол күннен бастап қамшысы жерге түсіп кетсе де, ат үстінде тұрса да, ешкімді жұмсамай, өздері түсіп алатын болды».

Рас, сахабалар арлылыққа қатты көңіл бөлді. Бір-бірін бауыр тұтып, қолындағы байлығын тең бөліскенде де бұл мінезден таймады. Меккедегі мұсылмандар Мəдинаға қоныс аударғанда (һижрет) орын алған мына бір оқиға өте ғибратты. Сол көштен кейін Пайғамбарымыз (с.а.с.) мұһажирлар мен ансарларды өзара бауыр етіп жариялайды. Бұны естігенде Сағыд ибн Рəби (р.а.) өзінің дəулетінің тең жартысын жаңадан келген діндес бауыры Абдуррахман ибн Ауфқа (р.а.) бөліп бермек болады. Сонда бұндай жомарт мінезге Абдуррахман ибн Ауф не деп жауап берді дейсіз ғой? Ол бар болғаны сыпайы ғана: «Алла сіздің дəулетіңізге де, отбасыңызға да берекесін берсін. Сіз маған базардың жолын көрсетіп жіберсеңіз болғаны», – деген еді.

Ардақты сахабамыз дайын байлықты иеленгеннен гөрі өзі еңбектенгенді артық санаған. Əйгілі сахаба Əбу Хұрайраның да (р.а.) аштықтан көзі қарауытып құлап қалғанның өзінде ешкімнен ештеңе сұрамағаны айтылады. Міне, нағыз арлылық! Хадисте «Кімде-кім тіленуден сақтанса, Алла оны арлы қылады. Кімде-кім елге қол жаймаса, Алла оның күнін ешкімге қаратпайды. Кім сабырлы болуға тырысса, Алла оны сабырлы қылады. Адам баласына сабырдан үлкен, əрі қайырлы нəрсе берілмеген» делінгендіктен, сахабалар ешкімнен көмек сұрамай, қиындықтарға сабыр етіп, барынша арлы өмір сүруге тырысқан.

Ар мен абыройды сақтауда тарихта мұсылман ғалымдарының көрсеткен өнегесі өз алдына бір төбе. Олар қашан да ілімнің қадірін түсірмеуге жанын салған. Сол үшін бұйымтай айтып патша мен бай-бағланның есігін тоздырмаған. Атақ, мансап, шен-шекпенге құмартпай, тақуалық жолын мықтап ұстанған. «Ең жаман ғалым – патшаға жалынышты болып барған ғалым, ең жақсы патша – ғалымды өзі іздеп келген патша» деп қараған. Айталық, Аббаси əулетінің халифасы Харұн Рашид əйгілі ғалым Имам Мəліктен күн сайын ордаға келіп балаларын оқытуды талап етеді. Алайда ғалым оған мұның орынсыз екенін, қайта балалардың өзіне келіп сабақ алғаны дұрыс болатынын айтып, сонда ғана ілімнің қадірі жоғалмайтынын түсіндіреді. Қисынды уəжге тоқтап, кешірім сұраған халифа балаларын Имам Мəліктің үйіне жіберіп тұруға келіседі. Ұлық имам Əбу Ханифаның да адал саудамен айналысып, барынша жақсы киім киіп жүруі де осындай ізгі ниеттен туған. Ол ілім жолындағы шəкірттерінен қаражатын аямай, қажет кезінде өзі үйлендіріп, оларды өзгелерге мұқтаж етпеуге тырысқан. Яғни, басқаларға жалынып, тіленуіне жол бермеген. «Сұм-сұғанақ ортасында ұялдым, күні-түні азап тарттым, құрыдым» деп Жүсіп Баласағұн бабамыз айтқандай, қазақ халқы да өз тұрмысында ұятсыздық, тоғышарлық, ашқарақтық, жалқаулық секілді жағымсыз қылықтарды сынаған. «Мешкей деген жақсы ат емес», «Ашты тойғызарсың, ал ашкөзді қайтіп тойғызасың», «Сұқ семірмейді, ұры байымайды», «Жас ұялшақ келер, арсыз сұрамшақ келер» деген секілді сөздермен балаларын тəрбиелеген. Əсіресе, қыз баланың арлы, ибалы, əдепті болып өсуін қатты қадағалаған. «Қызға қырық үйден тыйым» жасап, оның абыройына ел болып жауапкершілікпен қарауға шақырған. «Арсыз болса, қызың жау» деп (Жетес шешен) қыздың арсыздығы тұтас елдің басына салық болады деп қараған. Əбубəкір Кердері бабамыз (1861-1905) бір өлеңінде əдепті қыз бен əдепсіз қыздың мінезін былай деп суреттеген екен:

Қыз болуда не пайда?
Болмаса сабыр, салмағы.
Қыздарды көркем көрсеткен
Мінездің сынық болмағы.
Жігіттерді көргенде,
Жалтаң-жалтаң қараса
Кеткендей-ақ алмағы.
Оның аты қыз емес
Шайтанның ұшқан қаңбағы.
Ата-анадан асылы
Ұлықсатсыз жүрмеген.
Сұрамаған сөзді білмеген
Қыздардың осы саңлағы!

Қыздарды арлылыққа тəрбиелеуде əлі некелеспеген қыз бен жігітті оңаша қалдырмау, əйел затының ашық-шашық киінбеу, ақ некені қадірлеу секілді Ислам дініндегі ұлағаттардың берері мол. Бұған қоса, ата-бабаларымыз ар сақтауда нүктедей пайдаға бола үтірдей иілмеуге, болар-болмас дүниеге бола арын сатпауға, дүниеқоңызданып абырой төкпеуге, сақалын саудалап сүйкімін кетірмеуге, ешкімдің алдында төмендемеуге, шама келгенше кісіге қарыздар боп қалмауға, оның орнына не тілесе де Алладан тілеуге шақырған. Бұл турасында Ыбырай Алтынсариннің айтқан мына бір шумақ өлеңінде үлкен ғибрат жатыр:
Адамға бір өзіңдей көзің сүзбе,
Бір əділ қазынасы кең патшаңды ізде.
Қорексіз еш пендесін қалдырмайды,
Жаратқан бір Тəңіріңнен күдер үзбе!

Бұл бізге «Адамнан тілегеннің екі көзі, ал Алладан тілегеннің екі бүйірі шығады» деген аталы сөзді еске салады. Нұржан Наушабай да (1859-1919) бір өлеңінде осы ойды қостап, былай деген:

Пендеге пенде қылма жүз салдырып,
Телміртпе бір жаманға көз талдырып,
Мақұрым ете көрме, Раббым Қадыр,
Рахымет қазынаңнан құр қалдырып.
Бұл шумақтарда өзің сияқты пенделерге көз сүзгеннен гөрі қазынасы кең Жаратушыдан тілегеннің артықшылығы, Раббымыздың жомарттығы шексіз екені еске салынған. Расында да, Раббымыз жер бетіндегі сансыз тіршілік иелеріне күн сайын үзбей ризық беруші Раззақ, барлық нəрсеге құдіретті Қадыр. Оның рақым қазынасы ешқашан түгесілмейді. Құранда айтылғандай, адам баласы Аллаға мұқтаж, алайда Ол еш нəрсеге мұқтаж емес, əрі мақталуға лайық.

Иə, арлылық ең ізгі қасиет десек, арсыздық адамға ешқашанда жақсылық, опа əкелмейді. Арсыз адамның екі дүниесі де қараңғы. Ел де арсыз адамнан қашады. Өзінің қара сөзінде «Жарлы болсаң, арлы болма» деген мақалдың дұрыс еместігін сынаған Абай атамыз да «Ардан кеткен соң, тірі болып жүрген құрысын!» демеп пе еді?!

Құдайберді БАҒАШАР