Адамның екі жағы болады: шайтани яки періштелік немесе нəпсілік жəне ұждандық. Ар-ұят, кішіпейілдік пен қарапайымдылық, жанашырлық пен жақсылыққұмарлық, сыпайылық пен кісілік секілді толып жатқан адамның рухани-адамгершілік не күнгей жағын «ұждан», ал екінші тəнқұмарлық, ашу ыза, кек, қырсықтық, паңдық, өркөкіректік, даңғойлық пен жек көру секілді белгілі бір хикметпен берілген жағымсыз қасиеттерден құралған көлеңкелі жағын «нəпсілік» деп атаған жөн. Бұл екеуі үнемі бір-бірімен тайталас үстінде. Бір қызығы, адамның ар-ұждандық салмағы артқанда, нəпсілік жағы да барынша жұмсарып, адамның рухани өсуіне ықпал ете бастайды. Адамның ар-ұжданға көп көңіл бөлмей, тек нəпсілік жағын ғана күйттеп кетуі оны түрлі азғындықтарға итермелейді. Мақал-мəтелдерінде ата-бабаларымыз «Нəпсі арды айыртқызбайды», «Айдай ажарыңды иттей нəпсі тоздырады», «Аспандағы құсты жердегі жем ұятқа қалдырады» деп қоймай, парақорлық, жалақорлық, мансапқорлық, жемқорлық, дүниеқорлық, зинақорлық секілді жеті қорлықтың қатарында нəпсіқорлықты қоса атауы тегін емес. Өйткені, нəпсі үнемі тек қана жамандықты, жалқаулықты, тəнқұмарлықты, азғындықты қалап тұрады. Қасиетті Құранның «Юсуф» сүресінің 53-аятында

إ نَِّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ

«Расында, нəпсі тек қана жамандықты қалайды»деп нақты айтылғаны – сөзіміздің бірден-бір дəлелі. О баста нəпсіні жаратқанда, Алла тағала оны сынау үшін: «Мен кіммін? Сен кімсің?» деп сұраса керек. Сонда нəпсі өзінің тоңмойындығын білдіріп: «Мен менмін, Сен сенсің» деп қырсығып жауап қатыпты. Оны сынамақ болып сол сұрақты қайта қойғанда, нəпсі жаңағы қитұрқылығынан танбапты. Ең соңында нəпсіні қатты ашықтырып барып тілге келтіргенде ғана ол: «Сен менің Ұлы Жаратушы Иемсің, мен сенің əлсіз, əлзуаз құлың екенмін», – деп тəубесіне түссе керек. Осыдан-ақ нəпсінің Жаратушыны мойындағысы келмейтін, құлшылық атқаруға селқос, адамды іштей жамандыққа азғыратын табиғатын байқаймыз. Осы себепті болар Тəбүк соғысынан қайтып келе жатқан Пайғамбарымыз (с.а.с.) сахабаларына қарап: «Сіздер кіші жиһадтан (күрестен) үлкен жиһадқа (күреске) енді беттеп келесіздер», – деген болатын. Жан алысып, жан беріскен үлкен шайқастан қайтып келе жатқан сахабалар бұған таңғалыса: «Уа, Алланың елшісі! Біз сонда ең үлкен күрестен қайтып келе жатқан жоқпыз ба?» – деп сұрағанда, ол: «Жоқ, ең үлкен күрес – өзіңнің нəпсіңмен күрес», – деп ескерткен еді[130]. Расында да іштегі нəпсімен күреске жетер күрес жоқ. Өйткені сіз нəпсіңіздің сізді қалай алдап соғарын, қалай алып ұрарын болжап болмайсыз. Үнемі қатердесіз. Осы себепті Пайғамбарымыз (с.а.с.) нəпсінің қаупін меңзеп: «Сенің ең үлкен дұшпаның – нəпсің», – деген-ді[131]. Өзі де үнемі нəпсінің жамандығынан сақтанып: «Я, Алла! Үрейі жоқ жүректен, қабыл болмайтын тілектен, тойым білмейтін нəпсіден, пайдасы жоқ ғылымнан сақта![132]», «Мені көзді ашып-жұмғанша нəпсіммен оңаша қалдырма, жетегіне ергізбе», – [133] деген дұғасын тастамаған. Тағы бірде Ақиық елші (с.а.с.): «Сендердің түйені болдыртқандарыңдай, расында, шынайы мүмин де (нəпсісін ауыздықтау арқылы) шайтанын дəл солай болдыртады», – деген еді [134]. Əз Пайғамбардың өз өміріне қарасақ, тірлікте тоя тамақ жемегенін, өте аз ұйықтап, өте аз күлгенін, дүниені көзіне ілмегендігін, азға қанағат етіп, жұпыны ғана тірлік кешкеніне куə боламыз. Бірде өзін іздеп келген хазірет Омар (р.а.) сəл жатып көз шырымын алған Пайғамбарымыздың (с.а.с.) жүзіне төсеніш еткен шидің шиыр-шиыр ізі түскенін байқап, еріксіз көңілі босап жылаған күйі: «Уа, Алланың сүйікті елшісі! Өзге елдердің патшалары құс жастық, мамық төсекте жатқанда, сіздің мына қатты шиді төсеніш етіп жүргеніңіз қалай? Біз сізге жайлырақ төсек алғызайықшы», – деп өтінгеніне, сол байсалды қалпын сақтаған күйі: – «Мен бұл өткінші дүниенің рақатын көргім келмейді. Бұл дүниеде мəңгі қалмаймын. Мен тек ыстық күні жолға шыққан жəне ағаш түбінде бір сəт дем алып, сапарын қайта жалғастырған жолаушы секілдімін», – деп жауап бергені де жан рақатын қалап тұратын нəпсіге оның титтей де иілмегендігін көрсеткендей[135].

Мұхаммедтік тəрбие, тектілік өнегесін көрген сахабалардың қай-қайсысы да осы үрдістен, хазірет Мұхаммед (с.а.с.) салған сара жолдан таймады, осы қасиетті өлшемді берік ұстанып, нəпсіге ерік бермей өтті. Бір ғана мысал, мақтаулы Елшіні адалдығымен тəнті еткен ет-жақын досы, мұраттас серігі хазірет Əбу Бəкір нəпсіге беріктігімен тақуа ғұмыр кешіп: «Алла разылығы жолында нəпсісін титықтатқанды – Хақ тағала азаптан сақтайды», – десе, сол тұнықтан сусындап өткен хазірет Омар да: «Өлмей тұрып өздеріңді (ішкі нəпсілеріңді) есепке тартып көріңдер!» –деп артына өлмейтін, өшпейтін мəнді сөз қалдырған еді[136].

Біле білгенге нəпсі ақиқатты бүркемелейді. Сопылық ілімнің көрнекті өкілі Жəлаладдин Руми (ХІІІ ғ.) шығармасында («Астарлы мəн туралы поэма») бір шебердің көзі қыли баланы құмыраға жұмсайтындығы əңгімеленген. Жалғыз құмыраны екеу ғып көрген бала: «Екі құмыра көрдім қайсысын əкелейін?» – деп сұрайды. «Біреуін сындыр да, екіншісін əкел», – дейді шебер. Ол біреуін сындырғанда, екіншісі жоғалып кетеді. Нəпсі мен ақиқатты осыған ұқсатады. Нəпсі анық бой көтерген жерде, ақиқат тұмшалана береді деп түсіндіреді. Яғни нəпсі күшейген жерде ар-ұждан əлсірей түседі деуге болады. Нəпсіні билей білудің, өзін-өзі алып жүрудің артықшылығын дана Абайдың мына бір оқиғасынан да ұғына түсеміз. Тобықты елімен көршілес Төлеңгіт руынан шыққан Меңаяқ би қайтыс болғанда, Абай аза тұтып, дұға оқиды. Артынан жиналған елге: «Меңаяқ өзінің басының атын өзі алып жүре алатын адам еді», – дейді. Азалы елдің бір үлкен адамы: – Абай-ау, ол не дегенің?! Меңаяқ өз атының ғана басы емес, рулы елді билеген адам емес пе?! – дейді. Оған Абай:

– Елді билеуден адамның өзін-өзі билеу қиын. Жағдайы келгенге бақ көтеріп, таққа отыру бола береді. Бірақ соның буымен өзін-өзі ұстай алмай, абыройын ашатындар көп. Меңаяқ сонан аулақ жан еді. Оның зор адамдығының өзі сонда еді, – деп жауап береді[137]. Шынында да, өмірде байлық пен биліктің буына мастанбай, «жаман адам» кездегі өрім-өрім, қырық шоқпыт шапанын би болған шағында керегесіне ілдіріп, «Аяз əліңді біл, құмырсқа жолыңды біл» деп əркез тəубаға түсіп отыратын, қай кезде де нəпсіге ие болып, адамшылықтан алыстап кетпейтіндер некен-саяқ. Алматыда біраз уақыт жүріп, ауылға бірге қайтқан кезінде Ноғайбай шешеннің қуақыланып:

– Кебеке, сіз Əселді, мен Былғары жеңгейді түнде барып бір сынасақ қайтеді, – дегеніне,

Кебекбай ақынның байсалдылықпен:

– Қой, Ноғайбай,

Нəпсі деген пəледүр,

Жанған отқа саладүр.

Өз нəпсің қандай болса,

Кісі нəпсісі де сондай, – деп тыйым айтқаны да «Нəпсіге ерік берме, име бойыңды, Лəззаты – мұң, тілегі – құр ойынды» деген Жүсіп Баласағұн бабамыздың сөзін қуаттап, нəпсінің адамды соңы өкінішті істерге соқтыратын пəле екендігін, ол жамандыққа тартқан сайын алды-артын бажайлап, үлкен сабырлылықпен тоқтамға келе білу керектігін білдіргендей[138]. Расында да нəпсінің жетегінде кету, нəпсіқұмарлыққа салыну аса қауіпті жайт. Оны ата-бабаларымыздың ел арасында насихаттаған өсиет, нақылдарынан да көреміз. Мəселен, Ахмет Яссауи бабамыз:

Нəпсі жолына кірген кісі рəсуа болар,

Жолдан азып-тозар, жұртта қалар.

Жатса-тұрса, шайтанменен бірге болар,

Нəпсіні теп, нəпсіні теп, ей, пəтшағар!

Нəпсі сені ақырында торға салар,

Діннен қуып, жақсылықтан ада қылар.

Өлер кезде иманыңнан жұрдай қылар,

Ақылға ерсең ит нəпсіден безер болғай, – деп, нəпсіге салынған кісінің түбі рəсуа болатындығын, тіпті ажал алқымына жармасқан сəтте имансыз кетуі мүмкін екенін айтып зар илесе, Асан қайғы бабамыз:

Адам əзіз айтар деп,

Көңіліңді салмағыл.

Нəпсі алдаушы дұспанның

Насихатын алмағыл, – деп, жоғарыда біз атап өткен Пайғамбарымыздың (с.а.с.) нəпсіні адамның ең үлкен дұшпанына балаған хадисін еске түсіреді. Бұқар жыраудың мына бір өлеңі де адамдағы нəпсінің тоғышар əрі қомағай екендігін, өмірден қанша қызық көрсе де тойым білмейтіндігін жақсы ұғындырады.

Əлемді түгел көрсе де,

Алтын үйге кірсе де,

Аспанда жұлдыз аралап,

Ай нұрын ұстап мінсе де,

Қызыққа тоймас адамзат!

Ол тіпті Мұхаммед пайғамбарымыздың (с.а.с.) «Адам баласына бір тау алтын берілсе, тағы берсе деп тілеп тұрар еді» деген хадисінің ақиқаттығын сездіргендей. Нəпсіқорлық адамды бұл дүниеде рəсуалап қана қоймайды, о дүниеде де сол істегендеріне жаза тартқызады. Бұл дүниеде қызыққан нəрсесіне қол жеткізгенше, əркімнің бабын табам деп сілікпесі шықса, о дүниеде сол қол жеткізген нəрселерінің есебін бере алмай, қара терге түседі. Сол себепті бұл дүниеде нəпсіге тыйым сала білген жандар ғана о дүниедегі тозақ отынан аман қалатындығын Қабан жыраудың мына бір өлеңінен көреміз:

Артынан қу нəпсінің жүгіре берсең,

Қу нəпсі жүгірістен танған емес.

Нəпсіге тоқтау салған бəндесіне,

Тозақтың оты кеулеп жанған емес!

Абай атамыз да нəпсінің түрлі құбылмалы жақтарын бірқатар өлеңдерінде тамаша сипаттаған. Бірде: «Лапылдақ көрсеқызар нəпсіге ерме», – деп нəпсінің көрсеқызар, лапылдақ сипатын көзімізге елестетсе, енді бірде «Күзетсең көптің аузын күн көрмейсің; Өзіңді-өзің түзет, кел, шырағым», – деу арқылы нəпсі тəрбиесі əр адамның жеке өзіне қатыстылығын алға тартады. Ғұлама əрі ойшыл бабамыз «Ескендір» поэмасында: «Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең, Мықты болсаң, өзіңнің нəпсіңді жең!» деп келісімді түйінін бір-ақ жасайды. Рас, шынайы мықтылық адамның өз нəпсісін жеңе білуінде. Шəкəрім бабамыз жақсы адамның нəпсісін өзіне бағындыра білетіндігін, ал жаман адамды керісінше нəпсісі сүйреп жүретіндігін айтып, нəпсінің əр сүйген нəрсесінің соңына түсе кетуге бейілдігін əдемі жеткізген:

Тағдыр

Адамды айдап туғызбақ.

Əрбір

Сүйгенін нəпсі қуғызбақ –

Өмірдің жолы бұл.

Жақсы

Нəпсісін өзі билемек.

Тапшы

Наданды нəпсі сүйремек,

Мақтанға болып құл!

Мəшһүр Жүсіп бабамыз нəпсі тəрбиесінде оны тым босаңсытуға келмейтіндігін шегелеп, нəпсіні тəрбиелеу үшін ең əуелі көзге абай болу керек деген оқшау пікірді жақтап былайша ой түйеді:

Жаяу қыл, нəпсіңді атқа мінгізбей бақ,

Міне қалса, жортқызып, желгізбей бақ.

Өзін-өзі бағуға көп əл керек,

Көз соңынан көңілді жүргізбей бақ!

Шал ақын нəпсіні тіптен образға айналдырып, көкіректегі иманыңыздың жауы ретінде оны көз алдыңызға қасқыр бейнесінде елестетеді. Ол:

Нəпсің көкжал бөрідей,

Иманың бағылан қозыдай, – дей отырып, иманды бағлан қозыға теңеп, нəпсіні кез келген уақытта оны бүріп жіберуге, бір асап қылғыта салуға дайын көкжал бөрі ретінде түсіндіреді.

Оның иманыңызға төндіретін қаупінен сақтандырады. Уəйіс Шондыбайұлы болса: «Болғанда нəпсі – қасқыр, ақыл – қақпан», – деп, ондай «қасқырға» ақылды «қақпан» ретінде қолданғанда ғана оның дұшпандығы мен кесір-кесапатынан сау жүретіндігімізді білдіруде. Бұл насихат, нақылдардың барлығынан біз ата-бабаларымыздың сонау ерте кезден нəпсінің жамандығынан халықты сақтандырғанын, ел ішінде нəпсіқұмарлықтың түбі жақсылыққа апармайтындығын кеңінен үгіттегендігін көреміз. Алайда, осы орайда «Себепсіз ешбір нəрсе жаралмаған» деп Əріп Тəңірбергенұлы (1856-1924) бабамыз айтпақшы, «Нəпсіні Алла тағала не үшін жаратты?» деген сұрақ туары белгілі. Алла тағала оны да бекерге жаратпағаны анық. Мəселен, адамдағы ашуды алайық. Оны дұрыс басқара білудің өзіндік жөн-жосығы бар. Ашу ашу күйінде қалып кеткен жағдайда шикілік танытады, ол адамды ызақор, қанды көз, ұр да жық мінезділікке салуы мүмкін. Алайда ашуды адам ар-намысты, ұятты, елді-жерді, дінді, құндылықтарды қорғау жолында қолданса, сол жолда өліп кеткен күннің өзінде шейіттік шəрбатын ішеді. Бұндай ашудың үлкен сауапқа батыратыны белгілі. Демек, осы секілді бір қарағанда жағымсыз көрінген адам қасиеттерін, нəпсі қалауларын дұрыс қолдана білсе, ол да адамның рухани биіктеуіне жол ашады. Нəпсінің өзі адамды биіктетсе, ар-ұжданды қолға алудың адамды қандайлық дəрежеге жеткізетінін сіз пайымдай беріңіз. «Ұждан» араб тіліндегі «табу» деген сөзден шыққан. Өзіңнің шынайы болмысыңды табу, сол арқылы ақиқатты табу, Хақты тану деген мағыналарды қамтиды. Имам Раббани, Имам Ғазали секілді ірі мұсылман ғұламаларынан бастап, батыстық көптеген ойшылдар осы ұждан мəселесіне көп көңіл бөліп, оны білуге, сезуге болатындығын айтқан. Ұжданның адамды ешқашан алдамайтындығын əулие кісілер де, ойшыл-философтар да мойындаған. Ұжданына құлақ түре білген адам оның үнемі ақиқатқа шақыратындығын, істің құдайшылығын алға тартатынын, пендеге дұрыс жол көрсететіндігін байқайды. Өкініштісі, бірақ ол əркімнің қолынан келе бермейді. Ұжданының өзіне қалай тіл қатып тұрғанын кез келген адам ести бермейді. Неге? Өйткені ұждан таза болу керек! Нəпсінің ыңғайына жығылып, соның күйесімен күйелештенген, елді алдап-арбау арқылы, атақ-мансап, шен-шекпен, лауазым үшін түрлі арсыздықтарға баруға əбден еті өліп кеткен пенденің ұжданы аяқ-қолы кісендеулі, басы ноқталы, тілі күрмелген аянышты күйде деген сөз. Сондықтан ұжданы оның ішкі жан дүниесін сəулелендіре алмайды. Дəл сыртын бес елі шаң қапқан май шамның жарық бере алмай тұншығатыны секілді. Сол себепті ондай адамды халық «арсыз», яки «ұждансыз» деп атаған. Жалпы Құран кəрімде тазару сатыларына қарай нəпсінің жеті түрі көрсетілген. Біз соның біреуіне ғана тоқталдық, яғни нəпсінің жамандықты қалап тұратын жағымсыз жағын ар-ұжданмен салыстыра отырып ашып көрсетуге тырыстық. Адамның бойында үнемі өзара айқасқа түсетін осы бір ар-ұждан мен нəпсіге қатысты мынадай ғибратты əңгіме бар. Бір қарт кісі үйінде екі ит ұстайтын болса керек, оның біреуінің түсі ақ, екіншісі қара екен. Немересі бір күні атасынан осының мəнісін білмек болып: «Ата, осы неге екі ит ұстайсыз? Қашан көрсең екеуі таласып, ырылдасады да жатады, бір үйге біреуі де жетпей ме?» – деп сұрапты. Сонда ақылман қарт: «Балам, олар өмірдегі ақ пен қараның таласын, тіпті адам жүрегіндегі күн сайынғы жақсылық пен жамандықтың, игілік пен зұлымдықтың, ар-ұждан мен нəпсінің өзара айқасын есіме салып тұрады, сол үшін де оларды көз алдымда ұстауды жөн көремін», – депті. Немересі тіптен таңырқап: «Ата, өзіңіз айтқан күн сайын адам жүрегінде таласқа түсетін қасиеттердің қайсысы жеңіп отырады сонда?» – деп қайтара сұрағанда, қарт жымиып: «Мен ақылға салып қайсысына көбірек жақтассам, сол жеңеді, əрине», – деп жауап берген екен. Иə, қарияның жауабында өмір шындығы жатқан секілді. Ендеше, ойланайықшы, біз осы ар- ұждан мен нəпсінің қайсысына көбірек бүйрек бұрып қойып жүрміз өзі?!

Құдайберді Бағашар