Соңғы кездерде Қазақстанда мұсылман қыздардың оқу орындарына орамал тағып баруы үлкен дауға айналып отыр. Осыған қатысты дiнтанушы Қайрат Жолдыбайұлымен сұхбаттасқан едiк. Ендi соны назарларыңызға ұсынып отырмыз.

- Қайреке, елiмiзде қыз балалардың бiлiм беру мекемелерiнде мұсылманша киiнуiне қатысты түрлi дау-дамайлар туды. Дiн маманы ретiнде бұған пiкiр бiлдiрсеңiз?

- Қыз баланың шариғат бойынша киiнуiнiң дiнiмiздегi үкiмi - парыз. Құран кәрiмнiң "Нұр" сүресiнде бұл жайлы анық айтылған: "Мүмiн әйелдерге айт, өздерiне харам етiлген нәрселерге қарамасын, ұятты жерлерiн зинадан, күнә атаулыдан қорғасын, мәжбүр көрiнген жерлерiнен (бет, екi қол, тобықтан төмен екi аяқ) тыс әдемiлiктерiн көрсетпесiн. Орамалдарын жағаларының ойығын жабатындай етiп тақсын...".

Мәселеге ең алдымен, осы тұрғыдан келуiмiз керек. Ал ендi кейде "қазақ қыздары сәукеле киген", "орамалды тұрмыс құрған соң ғана таққан" деген секiлдi пiкiрлер айтылып қалады. Бiрақ бұл жерде ескерiлетiн бiр мәселе бар. Ата-бабаларымыз еш уақытта "бiздiң дәстүр-салтымызда орамал тағу жоқ" деп қасиеттi Құранның бұйрығына қарсы шықпаған. Керiсiнше, өздерiнiң мәдениетiне, әдет-ғұрпына, дiлiне сай етiп небiр әсем киiм үлгiлерiн жасап шығарған. Олардың Құран талаптарына қайшы келмеуiн басты назарда ұстаған.

Негiзiнде, мұсылманша киiмдi қазақыландырып киюге шариғат бойынша рұқсат. Өйткенi Құранда парыз етiлген киiм үлгiсi "қара, жасыл түстi болсын" деген секiлдi нақты әрi қатаң форма көрсетiлмеген. Олай болса, әйел баласы өзiнiң дене бiтiмiн қатты кескiндемейтiндей кең, денесiн көрсететiндей жұқа емес және жүзi, екi қолы, тобықтың төменгi жағынан тыс басқа барлық жерлерiн жабатындай кез келген киiм үлгiсiн таңдап киюiне болады. Демек әйел кiсiнiң Құран өлшемдерiнен шықпау шартымен сәндi әрi өзiне жарасымды, эстетикаға сай киiм киюiне еркi бар. Олай болса, бүгiн де заман талабы мен ұлттық түсiнiгiмiзге сай мұсылманша киiм үлгiлерiн тiгуге неге болмасын?

Өкiнiшке қарай, бүгiнгi таңда сәукеленiң бiр ғана түрiн көрiп жүрмiз. Ал негiзiнде, қазақта шариғатқа сай сәукеленiң небiр түрлерi болған. Бұл жағын этнограф ғалымдардың еншiсiне қалдырайық.

- Демек ата-бабаларымыз мұсылманшылыққа еш уақытта жеңiл қарамаған дейсiз ғой?

- Жеңiл қарамаған, әрине. Бiз кимешек деген кезде көбiнесе, әжелерiмiздiң бас киiмiн елестетемiз. Шындығында, олай емес. Жоғарыда айтылғандай қыздарымыз қазақы дүниетанымға сай ою-өрнектермен безендiрiлген бас киiмнiң түр-түрiн киген. Олай болса, халқымыздың тұрмысында кеңiнен қолданылған кимешектi хиджабтың ұлттық бiр нұсқасы дей аламыз. Ата-бабаларымыз кимешектi әсем нақыштармен, ұлттық оюлармен әрлеп-безендiргенi сонша - ә дегенде ешкiм оны Құранның талабынан туындаған киiм үлгiсi деп ойламайды. Ал шын мәнiнде, кимешек - Құранның талаптарына сай тiгiлген киiм үлгiсi. Ол келiн боп түскеннен бастап киiлген. Одан соң өмiр-тiршiлiгiнiң өзгерiстерiне қарай оның формасы, сыртқы тұрпаты өзгерiп отырған. Мысалы, перзенттi болғаннан кейiн, орта жасқа келгенде, әже болған кезде, ерi қайтыс болғанда киетiн сан алуан кимешек түрлерi кездескен. Сондай-ақ әр өңiрдiң кимешектерi де түрлiше болған.

Бүгiнгi таңда қыздарымыз кимешек кимейдi. Сәукеленi тек сахна мен Наурыз тойлардан көремiз. Ендi не iстеу керек? Қыздар Алла тағаланың бұйрығын орындағысы келедi. Амал жоқ, базарда сатылымда тұрған киiмдердi алады да киедi. Бұған қыз балалар кiнәлi емес. Олар қажеттiлiктен солай жасап отыр. Оның үстiне, бiз зайырлы мемлекетте өмiр сүремiз. Кiм ненi кием десе де, өзi бiледi. Кiндiгiн көрсетiп жүргендерге кiм не айтып жатыр?! Ендеше, сол зайырлылықтың кеңдiгiн мұсылман қыздар да пайдалана алады. Шариғат талабын қалай жүзеге асырса да, ешкiм оларды кемсiтпеуi керек. Бұл зайырлық тұрғысынан алғанда.

- Заң жүзiнде соған құқықтары мен ерiктерi бар ғой?

- Иә, құқық-ерiктерi бар. Түрiктiң, Еуропаның тiккен костюмдерi мен түрлi киiмдерiн бiз де киiп жүрмiз ғой. Министрлер де киiп жүр. Сондықтан кiм қандай киiм таңдап кием десе де, өз еркiнде.

Бұл мәселенi шешудiң бiр тетiгi шариғат талабына сай, қазақы нақыштармен әрленген, заманға сай тiгiлген киiм үлгiлерiне байқау жариялау деп есептеймiн. Бүкiл дизайнерлер қатысып, бар өнерлерiн салсын. Сөйтiп осы үш шартты талап ете отырып, қазақстандық дизайнерлердiң еңбектерiн саралап көрмекпiз. Сәттi шыққан киiм үлгiлерiн кәсiпкер азаматтар қолға алып, қыз балаларымыз тап болып отырған осы бiр күрделi мәселенi шешуге өз үлестерiн қосар деген үмiттемiн.

Ендi қазiр бiлiм беру саласының жоғарғы басшылығы: "Бiркелкi киiм үлгiсi болуы тиiс" деп мектепте орамал тағылуына қарсылық танытып отыр. Мектеп басшыларына, университет ректорларына министрлiктiң атынан: "Мектеп, университеттерге ешқандай орамал тағып келуге болмайды" деген мағынада хат жолданған. Оның бiр данасы қолымызда тұр. Алайда бұл бiр ғана хатпен тыйыла салатын оңай мәселе емес. Өйткенi бұл талап бiздiң Ата Заңымызға да томпақ. Бiз әуелi осыны ескеруiмiз керек едi ғой.

Ал бiлiм саласында қоғамдық қатынастарды реттейтiн Қазақстан Республикасының "Бiлiм туралы" Заңында және осы заңды орындау мақсатында қабылданған басқа заңнамалық актiлерде орамал немесе хиджап киюге нақтылы тыйым салатын баптар жоқ. ҚР Әдiлет министрi Рашид Түсiпбеков 23.09.2009 күнi Интернет сайтындағы блогына осы жайлы келiп түскен сұраққа нақты жауап берген болатын: "ҚР Конституциясының 22-шi бабына сәйкес, әрбiр азамат ар-ождан бостандығына құқылы. Бұл құқық өз дiни наным-сенiмдерiне сәйкес әрекет ету бостандығын қамтиды. Конституцияның келтiрiлген баптарын ескере отырып, заңдар республиканың бiлiм беру ұйымдарының оқушылары үшiн киiмге қатысты, оның iшiнде хиджабқа қатысты, қандай да бiр шектеулердi қарастырмайды".

(http://primeminister.government.kz/blogs/tusupbekov_r/questions/18933)

Сондай-ақ, Ата Заңымызда: "Әркiмнiң ар-ождан бостандығына құқы бар. Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы мiндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиiс." (ҚР Конституциясы 22-бабының 1,2 - тармақтары) және "Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мүлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды" (ҚР Конституциясы 14-бабының 1 - тармағы) делiнген.

Аталған заң нормалары Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 15 қаңтардағы "Дiни сенiм бостандығы және дiни бiрлестiктер туралы" заң нормаларында өз көрiнiсiн тауып, азаматтардың дiни сенiм құқықтарын жүзеге асыруларына толық кепiлдiк бередi.

Қыз балалардың орамал тағуын тыюды олардың наным-сенiмiне нұқсан келтiру, абыройларына сызат түсiру деп санаймын. Сондықтан бiлiм беру мекемелерiнiң iшкi ереже деп орамал тағуға тыйым салуы заңсыз. Себебi, iшкi ереже Ата заңға қайшы болмаған жағдайда ғана басшылыққа алынады. Ал егер Ата заңға қайшы келiп тұрса, онда Ата заң негiзге алынады. Құқықтық нормативте мынадай бiр ереже бар: "Қазақстан Республикасы конституциясының жоғары заң күшi бар. Төменгi деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлердiң әрқайсысы жоғары деңгейдегi нормативтiк құқықтық актiлерге қайшы келмеуге тиiс. Әртүрлi деңгейдегi нормативтiк актiлердiң нормаларында қайшылықтар болған кезде неғұрлым жоғары деңгейдегi актiнiң нормалары қолданылады" (ҚР "Нормативтiк құқықтық актiлер туралы" Заңының 4-6 баптар).

Үшiншiден, "мектептерде бiркелкi киiм киiлсiн" деген ереженi алға тарту тек орамал тағуды тыю үшiн жасалған секiлдi. Себебi қазiр мектептерден бiркелкi киiм үлгiсiн көрiп отырған жоқпыз. Барлығы бiркелкi киiнiп, тек орамал таққан бiрнеше қыз ғана бiркелкiлiктен тыс қалып отырған жоқ. Бiреу қысқа етек киiп, бiреу шалбар киiп жүр, мұғалiмдер де әртүрлi киiнген. Мiне, осылардың бәрi реттелмей тұрып, бiрден орамал тағу бiздiң бiркелкi киiм үлгiмiзге қайшы деу, менiңше бiржақтылық.

Бiркелкi киiм үлгiсi бұл - юбкасы қара, кофтасы ашық түстi болуы керек деген талап. Ал мұғалiмдердiкi қандай болуы керек? Ол өз алдына жеке мәселе. Орамал таққаны үшiн жұмыстан шығарылған кейбiр мұғалiмдер де бар. Олар қандай заң бойынша шығарылған? Демек бұл iшкi ереже жан-жақты қаралып-талқыланбаған, толық пiсiп жетiлмеген ереже. Ата Заңымызға да қайшылығы бар.

Қазiр тек мектептерде емес, университеттерде де орамал тағуға тыйым салынуда. Университетте "бiркелкi киiм" деген ереже жоқ қой. Сонда студент қыздардың шариғатқа сай киiнуiне қандай құқықтық негiздерге сүйенiп тыйым салынған? Ал, мұнда қандай "iшкi ереже" бар? Мiне, осылардың барлығы, менiңше, даулы мәселелер.

Жарайды, Ата заңымызбен бекiтiп, бiз орамал тағуға тыйым салдық делiк. Ол кезде алдымызға көптеген мәселелер көлденең бөгет боп шығары тағы анық. Себебi, бұл тыйым салумен тоқтай салатын мәселе емес. Бұл - дiн мәселесi. Бұл - сенiм, иман мәселесi. Аллаға сенiп, Құранға бас иген бiздiң мұсылман қыздарымыз ертең орамал тастағаннан гөрi, мектептi, университеттi тастауға баруы мүмкiн. Ал қыздар оқымайтын болса, онда сауатсыз қоғам, бiлiмсiз ана, оқу көрмеген жар өсiп шықпай ма? Мұнымен бiздiң мемлекетiмiз қайда бармақ?! Бұл жағдайда мұсылман қыздар мемлекетке, оның заңдарына, саясатына өкпелi болады. Ал сол кезде осы ыңғайлы жағдайды пайдаланған бөтен бiр топтар, жат ағымдар оларды өздерiне тартып әкетуi ықтимал. Бiзге келген хаттардың бiрiнде: "Менi орамал таққаным үшiн мектептен шығаратын болса, мен сегiзiншi, тоғызыншы сыныптарды шетелге барып оқимын" делiнген. "Орамал тағуға рұқсат беретiн мемлекетке көшем, оқуымды сол жақта жалғастырам", - дептi бiр қыз. Мұндай мәселелер көбейетiн болса, ертең көптеген қиындықтарға тап боламыз. Өз жастарымызды жат ағымдарға жетектетiп берген боламыз. Сол себептi мемлекетiмiз бұл мәселеге жауапкершiлiкпен қарауы керек.

Бiлiм беру мекемелерiнiң қызметкерлерi мұсылманша киiмге рұқсат берiлсе, өзге дiн өкiлдерi, атап айтқанда, христиан дiнiнiң өкiлдерi мектепке үлкен крест тағып келедi деген қорқынышты уәж етедi. Алайда бұл уәждерi тiптi орынсыз. Себебi олардың дiндерiнде крест тағып жүру парыз емес қой. Олардың жүрген жерлерiнде жаппай үлкен крест тағуы әлемдiк және тарихи тәжiрибеде байқалған емес. Тағатындар кiшкентай ғана етiп қазiрдiң өзiнде тағып жүр. Ал орамал тағу - Алла Тағала барлық мұсылман қыздарға жүктеген парыз. Парызды орындатпай қою қыз балалардың мемлекетке деген өшпендiлiгiн оятады деп ойлаймын.

Тағы бiр мәселе, әлем Қазақстанды мұсылмандар тұратын ел деп санайды. Сондықтан мемлекетiмiз Ислам әлемiнде беделдi 57 мемлекеттен тұратын Ислам конференциясы ұйымына мүше. Келер жылы, Құдай қаласа, сол ұйымға төрағалық еткелi отыр. Бұл - Ислам елдерiнiң басшылары мен беделдi ғалымдары Қазақстанға келедi деген сөз. Оған төраға болу - "бiз Исламды қолдаймыз, Ислам бiздiң елде қарқынды дамып жатыр" дегенге келiп саяды. Ал, өзiмiз Ислам ұйымы конференциясына төраға боп отырып, қыздарымыз әр жерде жиылып шерулер ұйымдастырып, айқай-шу көтерiлiп жатса, бұл мемлекетiмiздiң халықаралық дәрежедегi беделiне нұқсан келтiредi. Мiне, мәселенiң бұл жағын да ескерген жөн.

Осының барлығын қорыта келгенде, бiз орамалды тыйғаннан гөрi мұсылман қыздарға: "Айналайындар, тағатын болсаңдар, мiне, мынадай орамал бар, мынадай киiм үлгiсi бар, соны киiңдер. Бiрақ беттерiңдi бүркемеңдер, қап-қара түстi кимеңдер", - деп киюге болатын нұсқасын өзiмiз ұсынуымыз керек.

Дүниежүзiнде ешбiр мемлекетте орамалды тыю әрекетi нәтиже берген емес. Мысалы, Түркияда оны тыюға қанша әрекет жасалды. Дау-дамай болды. Ақыры рұқсат берiлетiн боп шешiлдi. Американың өзiнде де орамал тағуға еркiндiк бар. Францияда да мұның қандай дау болғанын бiлемiз. Бiрақ бiз Франция емеспiз. Бiз 12 ғасырдан берi Ислам дiнiн ұстанып келе жатқан мұсылман жұртымыз. Мiне, осыны мемлекетiмiз ескеруi тиiс.

- Сiздерге кейбiр оқу орындарының басшылары: "Осы орамалды тыйып берсеңдер, қыздарға түсiндiрiп берсеңдер" деп талап қойып жататын көрiнедi. Оған қалай қарайсыз?

- Бұл дiндi бiлмегеннен шығатын сөз. Егер имамдар "орамал тақпаңдар" деп айтатын болса, ең әуелi Алланың бұйрығына қарсы келген болады. Одан кейiн Дiни басқарманың мұсылмандар алдында абыройы кетедi. Оған ешкiм сенiм көзiмен қарамайды. Сондықтан мектеп, университет директорларының жоғарыдағыдай тiлектерi орамал тағудың дiндегi орнын бiлмегеннен туындаған деп ойлаймын. Жалпы, қыз балаларға "Орамалды шеш" деп айту "Құранға қарсы шық" дегенмен бiрдей. Мұсылман қыздар оны солай қабылдайды. Сондықтан орамалды тыюдың артында күрделi мәселе, үлкен дау-дамай тұр.

- Қыз балалардың мұсылманша киiнiп жүргенiнен мемлекетiмiзге қандай зиян келуi мүмкiн деп ойлайсыз?

- Ендi шариғатқа сай киiнуден бiздiң мемлекетiмiзге ешқандай зиян жоқ. Керiсiнше, пайдасы мол. Бiрақ бүгiнде бiздiң көзқарасымыз, дүниетанымымыз қатты өзгерiп кеткен. Мысалы, қазiр бөксесi мен омырауын көрсетiп ашық-шашық киiнiп жүргендерге бiз ренiш көзiмен қарамайтын болдық. Қоғамның етi оған әбден үйренiп кеттi. Тiптi, бұлай киiнудi мәдениет санайтын болдық. Қыз балалардың шариғаттан шалыс, әдет-ғұрыптан қалыс кетуiнен бүгiн бiздiң қоғамымызда көптеген күрделi мәселелер туындап отыр. Мәселен, қыздарымыз қолдан көп түсiк жасатуда. Қазақстандағы қолдан түсiк жасатудың ресми түрде тiркелген саны жылына 200 мыңнан асып жығылды. Ал, ресми емес түрде бұл iске баратындар саны бұдан бiрнеше есе көп. Бұл бiздiң жүз мыңдаған қара көздерiмiз қолдан өлтiрiлiп жатыр дегендi бiлдiредi. Бұл - бiздiң болашағымызға шабылған балта. Оның кесапаты өте зор. Сол түсiк жасатқан қыздарымыз ендi қайтадан дүниеге бала әкеле ала ма, әкелсе де денi сау сәби таба ала ма?

- Қыздарымыз әбүйiрлерiн жауып, ибамен жүрiп тұрса, осындай болар ма едi дейсiз ғой?

- Әрине, шариғатқа сай киiнбей жүргендердiң бәрi некесiз қатынасқа барып, түсiк тастатып, ажырасып жатыр деуден де аулақпын. Бұл жәйттердiң көптеген себептерi бар шығар. Бiрақ негiзгi себептерiнiң бiрi қыз балалардың дұрыс киiнбеуi деп ойлаймын. Неше түрлi шетелдiк фильмдердi көрiп алып, соларға елiктеп жартылай жалаңаш киiнiп, ер балалардың нәпсiсiн қоздырады. Жеңiл киiну көбiнесе жеңiл жүрiске ұласып кетiп жатыр. Соның нәтижесiнде пайда болған бейкүнә сәбилер көптеп тастанды болуда. Өйткенi әке-шешесiне "көшеден бала туып отырмын" деп айта алмайды, көрсете алмайды. Қорқады. Үйленейiн десе жағдайлары жоқ. Сөйтiп иесiз балалар көбейiп, жетiмханаларға тоғытылуда. Сосын олар Америкаға ма, Батысқа ма сатылып жатыр. Проблеманы проблемамен шешiп жатырмыз. Бүгiн түсiк тастатады, ертең бала көтере алмайды. Сөйтiп "құрсақ ана" деген бiр нәрсенi шығарып алдық қазiр. Жартылай жалаңаш киiмдермен қыстыгүнi өздерiнiң жатырларына суық тигiзiп алғаннан кейiн "Эко" орталықтарының есiгiн тоздырып жүрген әйелдер қаншама. Проблеманы проблемамен шешуге тырысқанмен, ол бiрақ шешiлмейдi. Батпаққа батқан сайын бата беремiз.

Қазақстанда жылына үйленген отбасылардың үштен бiрi ресми түрде ажырасып тынуда. Ал, ресми емесi қаншама?! Екi-үш жылдан кейiн ажырасып кететiнi тағы бар. Мысалы, Алматы қаласының 2007 жылғы нақты санақ дерегiн келтiрейiн. Алматы қаласында 12227 жұп отбасын құрса, бiр жылдың iшiнде соның үштен бiрi, яғни 4226-сы ресми түрде ажырасып кеткен. Мұның артында қаншама қыздарымыз жесiр, қаншама сәбилер жетiм қалуда. Бұл қоғам iштей шiрiп жатыр деген сөз. Осының бәрi, айналып келгенде, бiздiң шариғаттан шалыс кетуiмiзден туындап отыр. Сондықтан бiз шариғат бойынша киiнуден қорықпауымыз керек. Қорықсақ ашық-шашық, жеңiл-желпi киiнуден қорқайық.

- Әңгiмеңiзге рахмет. Алла сiзге разы болсын!

Жәнiбек ҒАЛЫМ

ӘЛЕУМЕТТIҢ АРАСЫНАН АЛЫНҒАН АНЫҚТАМА

Соңғы кезде елiмiзде қазақ қыздарымыздың мектептерге орамал тартып баруына байланысты әңгiменiң көрiгi қызып кеттi. Нәтижеде, түймесiз киiмдi тыймақ болғандармен шариғат шеңберiнен аспайтын тақуалар арасында алауыздық байқала бастады. Газетiмiз осы мәселе төңiрегiнде әлеуметтiң пiкiрiн бiлмек ниетпен 100 адамға 8 сұрақтан тұратын сауалнама парақшасын таратқан болатын. Сауалнамаға 17-21 жас аралығындағы қоғамның ең белсендi буыны саналатын 100 адам жауап бердi. Оның 57-сi хиджаб киюдi қолдаса, 38-i түбегейлi қарсы, 5 адам бейтарап екенiн жазған. Бiр айта кететiнi, мектептерде хиджаб киюге 8 адам қарсы болып, бiр ғана азаматымыз аталмыш киiмдi қоғамдық ортаға зиянды деп санайтынын жазған.