بسم الله الرحمن الرحيم

Әбу Абдулла Нуғман ибн Башир (р.а.):

الحلال بين والحرام بين، وبينهما أمور مشتبهات لا يعلمهن كثير من الناس فمن اتقى الشبهات، فقد استبرأ لدينه وعرضه إن لكل ملك حمى، وإن حمى الله محارمه إلا وأن في الجسد مضغة إذا صلحت صلح الجسد كله، وإذا فسدت فسد الجسد كله ألا وهي القلب.

«Мен Алла елшісінің (с.ғ.с.): «Ақиқатында, халал (нәрселер) белгілі және харам (нәрселер) белгілі. Ал, бұлардың (халал мен харам) арасында адамдардың көпшілігі білмейтін шүбәлі нәрселер бар. Шүбәлі нәрседен сақтанған адам өз дінін және өз абыройын (сақтау) үшін (одан) арылады. Ал, шүбәмен айналысушы адам харамға да баратын болады. Өйткені, ол әне-міне кіріп кеткелі тұрған қойларын қорық маңында бағып жүрген шопанға ұқсайды. Әр патшаның өз қорығы бар. Алла тағаланың қорығы—адамдарға тыйым салған нәрселері. Ақиқатында, адам денесінде бір кесек ет бар, ол жақсы болса, бүкіл дене жақсы болады. Ол жаман болса, бүкіл дене де жаман болады. Шын мәнінде, ол—жүрек»,—дегенін естідім»,—деген (әл-Бұхари, Муслим).

Хадистің маңыздылығы

Аталмыш хадистің маңызы аса зор және өте пайдалы. Бұл—Ислам негіздеріне құрайтын хадистердің бірі. Көптеген ғұламалар мұны Исламның үштен бірін, ал Әбу Дауд төрттен бірін құрайды деген. Алайда мұның мәніне тереңірек үңілген адам, оның Исламды түгел қамтитынын көреді. Өйткені ол халал, харам және шүбә дегеннің не екенін түгел түсіндіреді. Сонымен бірге, жүректі тәртіпке келтіретін не нәрсе екені түсіндірілген. Ал, мұның бәрі шариғат заңдарын, оның негіздері мен тармақтарын білуді талап етеді. Ол тақуалықтың негізі болып табылатын—шүбәлі нәрселерден бас тарту.

Хадисті және оның бағытын түсіну

1. Халал да, харам да анық. Ол екеуінің арасында шүбәлі істер және амалдар бар.

Имам ән-Науауи: «Демек барлық іс-амалдар үш топқа бөлінеді. Бірінші топқа халал екендігі бүкпесіз анық халал нәрселер кіреді. Бұған мысал ретінде нан жеу, сөз сөйлеу, жүру, т.б. сол сияқты іс-әрекеттерді келтіруге болады. Екінші топқа анық харам нәрселер кіреді. Мәселен, арақ ішу, зинақорлық, т.с.с. Ал шүбәлі нәрселер дегеніміз—халал немесе харам екендігі белгісіз нәрселер. Сондықтан да адамдардың көпшілігі олар туралы біле бермейді. Ал ғұламалар мұндай іс-әрекеттің үкімін Құран аяттарынан, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) хадистерінен немесе қияс (салыстыру) арқылы біледі. Егер халал немесе харам екендігі белгісіз бір нәрсе кездессе, бұған Құран мен Сүннетте нақты нұсқау берілмесе, сонымен қатар бұл мәселе туралы ғұламалардың бірауыздан ортақ пікірі қалыптаспаған болса, онда мужтаһид өздігінше шешім іздейді. Үкім шығаруда шариғаттың ұқсас үкімдерін негізге алып, туындаған мәселеге қатысты халал не харам қорытындысын жасайды»,—деген.

Шүбәлі нәрседен бас тарту—тақуалықтың белгісі. Мәселен, күмән келтіретін табыс көзі немесе өсімқорлыққа қатысы бар адамдармен іскерлік байланыс жасамау. Сондай-ақ, харам деп нақты көрсетілмеген, алайда алшақ жүруі тиімді әрі абзал болған іс-әрекеттерден сақтану.

Ал, шүбәлі нәрсеге және күмәнді амалға қатысы жоқ істе тақуалық танытамын деп, адам өзіне қиындық тудырмауы қажет. Мәселен, үлкен қала тұрғыны өз қаласындағы әйелдердің біреу-міреуі туысым болып қалуы мүмкін деген оймен үйленуден бас тарту. Яки болмаса шөлдегі суды нәжіс түскен болуы мүмкін деп ойлап, ішуден бас тарту секілді. Мұндай іс-әрекет тақуалықтың белгісіне жатпайды. Қайта бұл—шайтанның азғыруының нәтижесі болып табылады.

2. Шүбә тудыратын нәрселер. Ибн Мунзир шүбәлі нәрселерді үшке бөледі:

а) Харам екендігі адамға әу бастан белгілі болған. Бірақ, оның халал не харам екендігінен күдіктеніп, ақырында күмән тудыра бастайтын нәрселер. Мұндай заттарды анық көз жеткізгеннен кейін ғана тұтынуға болады. Мәселен, екі қой сойылды дейік. Бір қойды пұтқа табынушы (немесе мұсылман емес адам) сойды. Екіншісін мұсылман қасапшы сойды. Екі ет те бір орынға қойылып, қайсысы «бисмиллаһпен» сойылғаны белгісіз болып қалды. Бұндай жағдайда етті қолдану немесе қолданбау мәселесі күдікті.

ә) Керісінше халал нәрсенің тыйым салынғандығына қатысты қандай да бір күмән пайда болуы. Мысалы талақ етілгені күмәнді әйел. Анық дәрет алғаннан кейін ешқандай белгісі болмаса да дәрет бұзылды ма деген күдік.

б) Халалдығы да, харамдығы да бірдей шүбә келтіретін нәрселер. Ең жақсысы-олардан аулақ болу.

Тақырыпқа байланысты бір мысал келтіре кетейік. Хазіреті пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) бір хадисінде: «Мен үйге келгенімде төсек үстінде құрма жатыр екен. (Алдымен) оны жемек болып қолыма алдым. Бірақ (құрма) садақа ретінде әкелінген ба деген күмәнмен одан бас тартамын»,-деген (әл-Бұхари, Муслим).

Күнделікті тұтынатын және қолданылатын заттарға байланысты күмән және күдік тудырған нәрселерден бас тарту жайлы саңлақ сахабалар мен ізгі ғұламалардың бірер сөздерін айта кетейік.

Бір күні Әбу Бәкір (р.а.) бір (тағамды) нәрсені білместен жеп қояды. Тағамның шүбәлі екенін білген соң қол салып, құсып тастағаны белгілі.

Әбу Дарда (р.а.): «Тақуалықтың ең кемелдігі-пенденің Алла тағаладан қорқып, (мөлшері жағынан) тозаңдай (үлкен емес) нәрседен сақтануы. Сондай-ақ, харам болуы мүмкін деп халал (деп есептелетін) нәрсенің кейбіреуінен бас тарту болып табылады. Мұндай әрекет оны харамнан сақтайды»,-деген екен.

Ал, Хасан әл-Басри: «Тақуалар өздерінің бұл қасиетін харамнан сақтанып, халал нәрселердің көпшілігінен бас тартуын тоқтатпайынша жоғалтпайды»,-деп айтқан.

Тақуалар туралы Суфиан әс-Сәури: «Ақиқатында, оларды тақуалар (муттақун) деп атай бастады. Өйткені, олар (әдетте адамдар) сақтанбайтын нәрселерден сақтанатын еді»,-деген.

Ибн Омар (р.а.): «Шын мәнінде мен, өзім мен харам заттың арасын халалдан қаланған тосқауылмен бөліп қоюды қалар едім»,-дейді.

Суфиан ибн Уиайна: «Пенде өзін халал нәрседен болған тосқауылмен харамнан бөліп қоймайынша және күнә істен, сондай-ақ күнә іске ұқсайтын амалдардан бас тартпайынша иманның ақиқатын ұғына алмайды»,-деген.

Алла тағала саңлақ сахабаларға, оларға адал жүрекпен ілескен шыншыл да әділ тақуаларға мейірім-шапағат етсін. Өйткені олар өздерінің діні үшін шүбәлі нәрселерден құтылуға барынша әрекет жасаған. Бұл буын мұсылмандары мейлінше аталмыш мәселеде сақ болатын. Дін тазалығына аса мұқият еді.

4. Әрбір патшаның өз қорығы бар

Алла тағаланың қорығы-тыйым салған нәрселері. Мұндай мысалды келтірілу мақсаты анық нәрселер мен жасырын істерді және сезіммен қабылдауға болатын нәрселер мен дерексіз істерді көрсету. Әдетте, араб патшаларының өз малдарына арналған жайылымдары болды. Бұл жайылымға малдарын жақынырақ жайған кедей-кепшікті жазалап отыратын. Оларды қорқытып, жайылым-қорықтарын қорғаған. Патшаның жазасынан қорыққан адам өз малын оның қорығына қашық жаятын. Тек, есерсоқ бейбақ біреу-міреу малын байдың өрісіне жақындау жерге жайып қойып, малы қорыққа түсіп кететін. Соңында ескертуге құлақ салмаған әлігі бейбақ өз жазасын алатын.

Дәл сондай Алла тағаланың да қорығы бар. Мұндай қорық – күнәлар мен барлық тыйым салынған харам нәрселер. Бұлардың қандай да бірін жасаған адам Алла тағаланың дүние және ақыреттегі жазасына лайықты болады. Ал кім өзін күмәнді де шүбәлі нәрселерден тыймайтын, керісінше жақындай түссе ақыры соңында ол харам нәрсені де жасауға дайын тұрады.

5. Жүректің дұрыстығы

Тән саулығы жүректің дұрыстығына байланысты. Өйткені адам денесіндегі ең маңызды ағза жүрек екені даусыз. Бұған анатомия және медицина ғылымдары тұрғысынан қарағанда да қайшылық жоқ. Адам өмірінің сыртқы көрінісінің бастау көзі – жүректің саулығы. Жүрек адам денесінің барлық мүшелерін қанмен қамтамасыз етеді. Нәтижесінде адамның денсаулығы ойдағыдай болады.

Шафиғи ғұламалары аталмыш хадисті дәлел ретінде пайдаланып, адамның басындағы ақыл (ой-пікір, т.с.с.) жүректен шығады. Сананың негізі жүректе дейді. Сонымен қатар олар Ағраф сүресіндегі 179-аятты:

...لَهُمْ قُلُوبٌ لا يَفْقَهُونَ بِهَا ...

«Олардың жүректері бар, (алайда) олар онымен түсінбейді», - дәлел ретінде келтіреді.

Ал, Әбу Ханифаға ілесушілер сананың орнын ми деп есептейді. Бұған ми жұмысының бұзылуы сананың бұзылуына әкелетінін дәлел ретінде сілтеме жасайды. Сондай-ақ, дәрігерлер де осы пікірді қуаттайды. Қазіргі заманғы анатомия мен медицинаның мәліметтері ойлаудың тікелей бастау алар көзі ми екенін дәлелдеп отыр. Өйткені сезімдер тек мидан шығатын басқарулар әсерімен ғана іс-әрекетке түседі.

Алайда жүрек дененің барлық мүшелерінің, оның ішінде мидың да өмір сүруінің негізгі бастау көзі болып қала береді. Ал, хадисте тән саулығы мен дұрыс ойлауды жүрекпен байланыстырғанына келсек. Бұл жерде негізгі қайнар көз жайлы баяндалған. Сонымен қатар сананы жүрекке теліген аят туралы айтар болсақ. Жүрек алыстағы бастау көзі, ал ми ойлаудың жақын жердегі тікелей бастауы болып табылады.

Бұл хадистегі жүректің дұрыс болуы туралы әңгіменің мақсаты – жүректің рухани саулығы, яғни жанның іштей дұрыс болуы. Ол тек Алла тағалаға ғана аян, бұл жан-дүние деп аталады.

Шафиғи ғұлама Ибн әл-Мулаққин өзінің «әл-Муъин ъала тафаһһум әл-арбаъин» (Қырық хадисті түсіндіруші көмекші құрал) атты кітабында: «Анығында, жүректің дұрыстығы бес нәрседен көрінеді: Құранды пікірлеп (тартил етіп) тиләуат ету, тым тойып кетпей аш жүру, түнгі тахажжуд намазын оқу, таң сәріде Алла тағалаға мінәжат ету және шыншылдар мәжілісіне қатысу. Мен: «Халал ас – осы айтылғандардың бәрінің басы» дер едім. Ал, «Тағам – іс-әрекеттердің дәні. Егер ол халал болып келсе, халал нәрсе (егін) шығады. Ал харам болып кірсе, харам нәрсе (егін) шығады. Ал егер шүбәлі болып кірсе, онда шүбәлі нәрсе (егін) шығады» деп айтқан адамның сөздері қандай тамаша, - деп жазған.

Сау жүрек адамның Алла тағала алдында жетістікке жетуінің белгісі болады. Өйткені Құранның Шұғара сүресі 88-89аяттарында:

يَوْمَ لا يَنْفَعُ مَالٌ وَلا بَنُونَ (88) إِلاَّ مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ (89)

«Ол күні, мал да, балалар да пайда бермейді. Бірақ кім Аллақа сау жүрекпен келсе ғана (пайда береді)»,—деп баяндалған.

Әз-пайғамбар (с.ғ.с.) Алла тағалаға жалбарынып: «Уа, Алла! Шын мәнінде Сенен жүрегімді сау-саламат бойсұнушы етуіңді сұраймын», - деп жиі дұға ететін.

Ән-Науауи: «Жүректің сау-саламаттығы мен дұрыстығына ашу-ыза, өшпенділік, күншілдік, сараңдық, ашкөздік, менмендік, басқаларды мысқылдауға бейімділік, жасанды іс-әрекетке бейімділік, атаққұмарлық, қулық-сұмдық, дүниеқоңыздық және тағдырдың жазуына разы болмау секілді ішкі дерттерден құтылу арқылы жетуге болады…», - деген.

Ибн Ражаб: «Сау жүрек – барлық (рухани) дерттерден және тыйым салынған теріс нәрселерден құтылған жүрек. Мұндай жүректе Алла тағалаға деген махаббат, Одан қорқу және Одан (мархаматынан) алыстататын нәрселерден қашық болу.

Жүрек ісінің дұрыстығы адам ағзасы істерінің де дұрыстығына апарады. Егер жүрек дұрыс болса және онда Алла тағаланың қалауынан басқа ешнәрсе болмаса, дене мүшелері Алла қалаған нәрселерге ұмтылады. Оның разылығын табатын істерге талпынады. Сондай-ақ, анық көзі жетпесе де, Алла тағалаға ұнамауы мүмкін дегендей қауіп тудыратын нәрселерді істеуден тыйылады. Ол Алла тағалаға ұнамды нәрселермен ғана шұғылданады»,-дейді.

Хасан Басри бір адамға: «Жүрегіңді емдеумен айналыс. Өйткені, Алла тағалаға құлынан оның жүрегінің сау-саламат болғаны ғана керек»,-депті.

6. Бұл хадис халалға шақырудың, харамнан аулақ болудың және шүбәлі нәрселерден бас тартып, дін мен абыройды сақтау бірінші кезектегі амалдардың бірі екенін айтуда. Сондай-ақ, адамда жаман пікір тудыратын және сақтануды керек ететін нәрсеге ұстамдылық көрсету қажеттігін баяндауда.

7. Ақыл-ойды, парасат пен ішкі жан-дүниені түзетуге, бір сөзбен айтқанда жүректі дұрыстауға шақыру.

8. Харамға апаратын барлық жолды бекіту және харамға жетелейтін амалдардан алшақ болу.

Әсілінде, Алла тағала бізге берген дүниенің ішінде халал нәрселер көп. Ал, харам заттар өте аз. Мәселен, ішімдік түрлері өте көп. Оның ішінде тек мас ететін түріне ғана тыйым бар. Ал, басқа түрлі қайнар бұлақ сулары, барлық жеміс шырыны және үй жануарларының айран-сүті мен қымыз-қымыраны түгелдей халал. Сонымен қатар, құстар мен балықтардың және төрт түліктің еті халал, әрі пайдалы тағам. Ал, тыйым салынған ет түрі тым аз. Демек, біз халал шеңберде өз пенделік қажеттілігімізді қанағаттандыра аламыз. Харамға мұқтаждығымыз мүлде жоқ.

Алла тағала біздің кәсібіміз бен еңбегімізді адал және дастарханымызға қойылатын сансыз нығметтерді халал етсін.