Біз салт-дәстүр деген сөзімізді әдет-ғұрып деп те қолданамыз. Салт-дәстүр дегені әдет-ғұрып, әдет-ғұрып дегені салт-дәстүр. Әдет-ғұрып араб тілінен енген сөз. Әдет деген сөзден әдетке айналған нәрсені түсінеміз. Ал, ғұрып сөзінің араб тілінен аударғандағы мағынасы – ақылға қонатын, танымдылықпен таң-далған, біліммен бекемделген дегенді білдіреді. Демек, салт-дәстүрлерімізді дамытып еңселі ел болу үшін ақылға қонбайтын, ғылым білімге қайшы, адамзаттың санасын улайтын, дінсіздікке ұшырататын, имансыз ететін, негізі жоқ әдеттерден алыстауымыз қажет. Өз қоғамымыздағы қалыптасып қалған кейбір әдеттерді ақылға салып қарайтын болсақ, көбінің ешқандай негізі жоқ, түсініксіз, пайдасыз екенін аңғарамыз. Бірақ, ешкім ол туралы көп ойлана бермейді. Ақылға салып бас қатырғысы келмейді. Бұрыннан келе жатқан әдетті жалғастыра береді. Ол әдеттің терістігін дәлелдеп айтқан адам қоғам мүшелеріне жақпайды. Сондықтан оны козғаудың өзі ыңғайсыздық туғызуы ықтимал. Бір дұрыс емес әдетті талқыға салып дұрыс емес екенін, негізі жоқ екенін айтып салсаң, салт-дәстүрді сыйламайтын, жат ағымның мүшесі деп санауы да ғажап емес. Сондықтан салт-дәстүр мәселесі нәзік мәселеге айналып бара жатқан сыңайлы.

Негізінде салт-дәстүрімізбен әдет-ғұрпымыз исламға қайшы келмеуі керек деп санаймын. Мысалы, жерлеу рәсімдеріміздегі әдет-ғұрыптарға тоқталып кетуге болады. Маркұмды арулап жерлейміз деп, адамның өлгеніне қуанғандай, атымызды шығару үшін жылқы соямыз, тойдай етіп дастархан жаямыз, тойымыз бен жаназамызды айыра алмай қаласың. Жаназамыз тойдай өтіп жатыр. Бүгін біреудің туысы дүние салса, марқұм туысын арулап жерлеу бір жақта қалып, көңіл айтып келген қонақтардың қамын жеуге кірісіп кетеді. Біреуден қарыз алса да, келген қонақтардың қамын жейді. Қазақ қонағын Қыдырдай көретін халық. Онысы қуанарлық. Дегенмен мұндайда келген қонақ қазалы үйдің қазанға асқан тамағын жеуге емес, қайғысын бөлісіп, көңіл айтуға келмей ме?! Ал, өлген адамды арулап жерлеу дегенің әдемілеп, жақсылап жерлеу дегенді білдірмей ме?! Әдемілеп, жақсылап жерлеу ол шариғатқа сай жерлеу емес пе?! Үші, жетісі, жиырмасы, қырқы, жылы дегені шариғатта бар ма?! Әрине, жоқ. Бұл Исламға дейін қалыптасып, әдетке айналып қалған нәрсе. Негізін жоғалтқан, әдетке айналып қалған нәрсені көпшілік ислам дінінің шариғатынан шыққан заң ретінде қабылдап, шатастырып жатады. Сосын имамдардан: «Қырқын қырқына жеткізіп істеу керек пе, немесе қырқынан асырып істеу керек пе»,– деп шариғатта жоқ нәрсе туралы сұрайды. Егер сол қырқы, не жетісін сол күндерден асырып, не жеткізбей бергеннен де, тіпті оның бәрін өткізудің марқұмға еш пайдасы жоқтығын, тек тірілер алдында тыраштанып мал шашпақ әрекет екенін айтсақ сені «халық жауы» көреді. Ата-бабадан қалған дәстүр деп қашанғы далбақтай береміз. Бір сәт ақылға салып, мән-жайды логикалық тұрғыдан ойланған жөн ғой. Исламға дейін ата-бабаларымыздың істегенін бүгін жасай беретін болсақ, тілге тиек етіп отырған жайттардан өзге қаншама салт-дәстүр, жо-ралар болған. Уақыт өте оның бәрі де қалып қойды емес пе? Исламға дейін халал мен харамды ажыратпаған халық болдық қой. Енді мұсылманшылық жолында жүріп, ақылға сыйымсыз нәрсе-лерден арыла алмай, соның жетегінде кете береміз. Айтпақ болғаным, әдетке айналып кеткен нәрселерді ислам дініне таңбау қажет.

Көпшілік ислам діні мұсыл-мандарға жетісін, қырқын және жылын істеуді парыз етіп қойғандай түсінікке ие болып калған. Бұл Ислам дінінде парыз, уәжіп, тіпті сүннет саналмайтын амал. Ислам діні жеті, қырқы, жылы деместен, қазалы үйдің қажетінен, бала шағаларынан, өздерінен артып, асып, тасып жатқан дүниесі болса, жағдайы жарасып тұрса, сонда ысырапқа жол бермей, мақтаныш, көз үшін емес, керісінше, жақсылық, сауап үмітінде, адал, таза, батагөй адамдардың басын қосып, тіпті мұқтаж жандарды дастарханнан дәм татуға шақырып дұға оқытуды құптайды. Дүниеден өткен марқұмға дұға оқыту ислам шариғатында бар. Құптарлық іс. Дұрыстап амалға асырылса болғаны. Міне, осыны және жаназа төңірегіндегі орынсыз әдеттерді реттеу керек деп санаймын. Бірақ, бұл нәрселер бір ғана мақаламен, немесе жиынмен шешімін тауып, дұрысталып кетеді деп ойламаймын. Ол үшін тынымсыз әрекеттер керек. Діни танымдық көкжиекті кеңейтер жиындарды көптеп өткізу қажет.

Ислам жастардың отбасылы болуларына үлкен мән беретін дін. Өйткені, отбасы әрбір қоғамның негізін қалайды. Егер қоғамды бір ғимарат десек, отбасы сол ғимараттың кірпіші саналады. Ұл-қыздарымыздың отбасы болып өмір сүрулері еліміз, ұлтымыз үшін қажет. Отбасы деген сөз ислам дінінде киелі ұғымды білдіреді. Мұсылман халықтарының отбасына деген көзқарасы ерекше. Ислам дінінің тұжырымы бойынша ер адам отағасы, ал әйел үйдің бикесі мен берекесі боп саналады. Сондықтан жастарымыз отбасылы болмай бақытты өмір сүруге қол жеткізе алмайды. Ислам діні шаңырағы биік, керегесі кең, босағасы берік отбасы құруды ерлі-зайыптының бірдей міндеті етіп бекіткен. Сондықтан ислам отбасылық өмірге, неке қидырып үйленуге үндейді. Пайғамбарымыз (с.а.у.): «Неке менің сүннетім, кім менің сүннетімнен шет жүрсе, ол менен емес»,– деген. Неке қидыру екі жастың адал жолмен қосылуы, перзентті болуы, киелі шаңырақ көтеруі, отбасылы болуы дегені. Некесіз екі жастың қосылуын ислам қатаң қаралайды, некесіз байланысты харам санайды. Міне осы неке төңірегіндегі мәселелерде де жағымсыз, негізсіз әдеттер қалыптасып жатыр. Жастарымыз алдымен төсектес болып, кейін некелерін қидырады. Ата-аналары оған ләм-мим демейді. Сондай-ақ, неке тойы, үйлену тойы деп исламға жат әдеттерді көбейтіп алғанбыз. Неке тойларымыз арақсыз өтпейді. Сол арақ – ата-бабаларымыздан қалған ас еместігі, салт-дәстүрімізбен бір қазанда сорпасы қайнамайтын харамдығы айдан анық.

Жастарымыз неке қидыруға мешітке келеді. Мешітке келгені қуанышты. Алла сауаптан жазсын. Дегенмен, мешітке келудің өз әдептерін сақтап келгені жөн. Жас қарындастарымыздың дініміз исламға емес, христиан дінінің өкілі сияқты киініп мешітке келуі өкінішті. Сондықтан біз неке тойын, неке қидыру сәтін дініміз исламға қайшы емес әдеттермен өткізуді қолдаймыз. Исламда некенің орны ерекше. Неке сәтінде жастарымыз калимасын айта алмайды. Тіпті кейбір қара көздеріміздің некесін орыс тілінде жүргізуге тура келеді. Өйткені өз тілін білмейді. Тіліміз, дініміз және салт-дәстүріміз ұлтымыздың нышаны емес пе?! Тіліміз, дініміз және салт-дәстүрлеріміз ата-бабаларымыздан қалған аманат. Бүгін біз мұның бәрін реттемесек аманатқа қиянат жасаған боламыз. Аманатқа қиянат жасау үлкен күнә. Ғасырлар бойы өзара және басқалармен қарым-қатынас жасап келе жатқан тіліміз қазақ тілі. Осы қарым-қатынастарымызды, әдет-ғұрыптарымызды реттеп отырған дініміз ислам діні. Бір ұлттың өз тілінде сөйлеуі сол халықтың өкілі екенін білдірсе, дін ақ пен қараны, адал мен харамды, хақ пен нахақты айыра алатын халық екеніміздің белгісі. Бір ұлттың өз тілінде сөйлеуі, қарым-қатынас жүргізуі, салт-дәстүрлерінің дінімен сай болуы кемелдікті, ұлылықты білдіреді. Сондықтан салт-дәстүрлерімізді дінімізге қайшы етіп қоймайық. Халқымызда «дәстүрдің озығы бар, тозығы бар» деген сөз бар емес пе? Сондықтан дәстүрдің тозығынан арылып, озығына ұмтылайық. Өйткені ол Құдайдан келген заң емес. Осыны жұмыла ел болып қолға алурек сияқты. Әйтпесе, болашақ әулет алдында айыпты болып қалатындаймыз. Қазақта «баланы жастан, әйелді бастан» деген керемет нақыл бар. Сондай-ақ, «ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» дейді дана халқымыз. Демек, ұл әкесіне, қыз анасына қарап өседі. Сондықтан ата-ана әдеп-ахылақта, мінез-құлықта, діндарлықта, басқалармен қарым-қатынаста перзентіне үлгі болуы қажет. Ата-ана перзентінің бойынан жақсы қасиеттердің табылуына жауапты. Ал бұл жауапкершілік ұмытылса, адамзаттың болашағына қиянат жасалған болады, имандылық, инабаттылық сияқты қасиеттер ұмытылады. Алла Тағала қасиетті Құранда: «Қай қауым болсын, өз жағдайын өзі өзгертпесе, олардың жағдайын Алла өзгертпейді» («Рағыд» сүресі, 11-аят),– дейді.

Осы мәселелерді саналы түрде талқыға салуды ұйымдастырып, өз пікірлерімізді жиі білдіру азаматтық борышымыз.

Бақтыбай БЕЙСЕНБАЕВ

«Ислам және өркениет» газеті