Cәлемдесу - батыс елдерінде көбінесе «Қайырлы таң, Қайырлы күн, Қайырлы кеш, Қайырлы түн!» болып келеді. Француздар сәнді қалпақтарын көтере бас изесіп, не-містер оң қолын көңілдене көтеріп есендік ілтипатын білдіреді. Шығыс елдерінде сәлемдесудің түрі тіпті көп, қызығы өз алдына. Мәселен, көне қытайдың халқы бір-бірімен амандасқанда «Чылым-ю?» дейтін болған. Онысы «Тамақ іштің бе?» дегені. Сірә, ашаршылық жанына батқан бұқара «қарны тоқ болса, амандық сол» деп ұғынса керек. Алда-жалда жапон фирмасына жұмысқа тұра қалсаңыз, сізге алдымен бір ай бойы кіммен қалай амандасу керектігін үйретеді екен. Деңгейі өзіңізбен шамалас адамның қасында бірдей ғана бас иесіз, дәрежесі өзіңізден жоғары Че-ның яғни фирма директорының алдында барынша бүгіліп, иіліп сәлем беруге тура келеді. Тіпті кейде үлкен басшының алдында жерге жығылып, маңдайды жерге тигізетін жайттар әлі де бар. Төс қағысу, құшақтау, бір тізерлеп отыра қалып, қолын кеудесіне қою, маңдайдан иіскеу, қолынан сүю, бетке-бетті тигізу де осы шығыс халықтарына тән амандасудың дәстүрлері. Ал жалпы сәлемдесудің қоғамдық өмірімізде алатын орны қандай дегенге келейікші.

Баянауыл өңірінен шыққан, артына 30 томдық мол мұра қалдырған үлкен ислам ғұламасы Мәшһүр Жүсіп:

«Біздерге сәлем беру болды - сүннет,

Пайғамбар сүннетін тұт болсаң үмбет» деп, сәлемдесудің ең әуелі Мұхаммед (с.а.у.) пайғамбардың істеген істерін өнеге тұтатын, ізінен ерген иісі мұсылман баласының барлығына тән сауапты іс екенін жұп-жұмыр екі-ақ жол өлеңмен бедерлеп берген.

Қасиетті Құранды ашсақ бұл жайында мынандай әдемі аятқа көзіміз түседі:

«Егер сіздерге біреу амандасса, сәлемін одан да асыра не дәл солай қабыл алыңыздар!» (Ниса сүресі, 86).

Өйткені сәлемдесу, амандық-саулық сұрасу - адамдардың бір-бірімен тез тіл табысуына, әңгімелесуіне, араласуына, өзара сыйластық, татулық, бауырмашылдық, жолдастық, достық құруына жол ашатын кілт.

Пайғамбарымыз бір хадисінде «Сендер толық иман келтірмейінше - жәннатқа кіре алмайсыңдар. Ал өзара сүйіспеншілікте болмайынша - толық иманға келмейсіңдер. Өзара сүйіспеншіліктеріңді арттыруға септігі тиетін нәрсені айтайын ба? Өзара сәлемдесіңдер, араларыңда сәлемдесуді жайыңдар!» дейді. Бұны естіген сахабалар үнемі бірін-бірі көрген жерде ыстық ықыласпен сәлемдесу арқылы араларындағы сүйіспеншіліктерін, құрметтерін нығайтуға ұмтылған. Тіпті мынадай қызықты әрі өнегелі жайттар да кездескен.

Бірде Тұфайл ибн Ұбей өзімен бірге базарға барғысы келген Абдуллаһ ибн Омарға:

- Сіз базарға не үшін бармақсыз? Бір нәрсе сатып алатын, не бір нәрсе сатайын деген түріңіз байқалмайды. Одан да келіңіз мына бір жерге отырып, біраз әңгіме-дүкен құрысайық,- дейді.

Сонда Абдуллаһ ибн Омар оған:

- Біз кейде үйден тек сәлемдесу үшін шығамыз. Кездескен кісілермен амандасып, есен-саулықтарын сұрасып қайтсақ болғаны,- деп жауап берген екен.

Әнас ибн Мәліктің айтуынша, тағы бірде мынадай оқиға болады:

Бір күні Омар ибн Хаттабқа біреу келіп сәлем береді. Ол сәлемін алып тұрып, «Қалың жақсы ма?» деп әлгінің қал-жағдайын тәптіштей сұрады. Ол Құдайға шүкіршілік айта жауап қатты. Сонда хазіреті Омар «Менің сенен естігім келгені осы еді» деп, қай кезде де ең әуелгі сөздің Алла Тағаланы еске алып, іле бас амандығы үшін шүкіршілік айту болғаны дұрыс екенін ұқтырды.

Сәлемдесу әуелі адамды кішіпейілділікке тәрбиелейді. Хадисте «Көлікте отырған адам - жаяуға, жаяу адам - отырғанға, аз адамдар - көпшілікке, жасы кіші - жасы үлкенге сәлем берсін» дегені де тегін емес. Неге десеңіз, көліктен түсіп барып жаяу адамға амандасу өзіңді жаяудың қасында артық сезінбе, алдымен кішіпейілділікті сен таныт, оның көңіліне қаяу келмесін дегені.

«Екі мұсылман кездескенде бір-бірлерінің қолын алып, қал-жағдай сұрасса, Алла Тағала сол мезет оларға жүз рақымын төгеді. Соның тоқсан тоғызы сол екеудің ең кішіпейілдісі мен ең ізеттісіне, анағұрлым жылы жүз танытқанына бұйырады»; «Екі мұсылман баласы кездескенде олар бір-бірімен амандасып, қол алысқанда Алла Тағала олардың осы сәт бір-біріне тілеген тілек-дұғаларын қабыл алады. Қолдары ажырамай жатып, күнәларын кешіреді» деген хадистер адамды жылы жүзділікке, кішіпейілділікке тәрбиелеп қана қоймай, сәлемдескен кезде адамның күнәлардан арылатындығын, сауапқа кенелетіндігін білдіруде.

Сәлем беру - адамға жақсылық, есендік, саулық тілеу дегенді білдіреді. Баласағұн өз өлеңінде «Сәлем - жолы есендіктің адамға, Сәлем бердің - саулық бердің аларға; Игі тілек, танытқанға мейірім - Алла сыйлар деннің саулық, хайырын» дейді. Ислам дегеннің өзі сол есендік, татулық, бейбітшілікті бүтіндеуден туады. «Ассалаумағалайкум» деген сөз «Сізге есен-саулық, тыныштық тілеймін» дегенді білдіреді. Ал «Уағалайкум ассалам» болса «Маған тілеген есен-саулық, жақсылықты сізге де тілеймін» дегендік. Кейде сәлемді артығымен қабыл алу мақсатында «Ассалаумағалайкум уә рахматуллахи» (Сізге Құдайдың тыныштығы, есен-саулығымен қатар рақымын да тілеймін) деп, оған «Уа алайкумассалам уа рахматуллахи уә баракатуху» (Сізге Құдайдың тыныштығын, рақымын, оған қоса берекетін де тілеймін) деп те жауап беріліп жатады.

Сәлем беру - сүннет болса, алу - парыз. Өкінішке орай, сәлемге салқын қарайтын-дар да кездесіп жатады. Бірақ ондайларға бола іштей ренжіп, сәлемдесуден суып қалудың реті жоқ. Өйткені пайғамбарымыз «Сәләм - Алла Тағаланың көркем есімдерінің бірі. Сәлем беруші, сәлем алушының есіне сәлемді салғаны үшін бір дәреже артық сауапқа ие болады. Байқаусызда біреу сәлеміңді алмаса, әрбір сенің сәлеміңді одан гөрі жақсырақ, абзалырақ періштелер алады» деген.

Мажар халқы «Жақсы адам алыстан сәлем береді» десе, мұсылманшылықты болмысына сіңіре білген қазақ халқы да сәлемдесуге үлкен мән берген. «Әдептен құр қалмассың, Үлкенге сәлем бергенің» деп Керейұлы Ақтан ақын (ХХ ғ.) айтқандай, сәлем беруді мәні терең әдептілікке балаған. Амандасқанда алыс-жақынды түгел түгендеп шұрқыраса амандасқан. Берген сәлеміне қарап-ақ адамның қандай адам екенін таныған. Тіпті келіннің үлкендерге иіліп сәлем салып тұруы секілді оның жасқа, шамаға, жынысына қарай реттілігін де дәстүрге тамаша енгізе білген. Сөз қадірін биік қойған қазақ тіпті «Сәлем - сөздің анасы» деп баға берген.

Оны әйгілі Бұқар жыраудың мына бір өлеңінен жақсы байқауға болады:

Әй, айташы, айтсаң айт!

...Құдіретімен жаратқан,

Он сегіз мың ғаламды айт.

Ақтан сия танытқан

Дәуіт пенен қаламды айт.

Сөйлеу үшін жаратқан

Сөз анасы - сәлемді айт!

Құдайберді БАҒАШАР, Дінтанушы