Әсілінде дәстүрлі дін – біздің дара жолымыз. Бізді басқа мұсылман халықтарынан да ерекшелеп тұрған да – дәстүрмен үйлесім тапқан діни бағдарымыз. Ислам дінін біздің бабаларымыз 1270 жылдан бастап қабылдап, асыл дінді рухани тірегіне айналдырды. Қарахандар мемлекетінің негізін қалаған Сатұқ Боғра хан 955 жылы Ислам дінін қабылдап, асыл дініміздің таралуына жағдай жасаса, 960 жылы Мұса қағанның кезінде Ислам мемлекеттік дін болып жарияланды. Міне, сол кезден бастап Мәуераннахр аймағы ғылым мен мәдениеттің орталығына айналды. Орталық Азиядағы түркі халықтары Ислам дінін қабылдау арқылы әлемдік өркениет пен ғылымға үлкен үлес қосты. Соның арқасында қазақ даласына Ислам өркениеті келді. Ұлы дала төрінде медреселер мен ғылым ошақтары бой көтерді.

Исламның келуі арқы­лы Орталық Азия­да білім-ғылым қанат жай­ды. Мешіт-медреселер ашылып, білімнің таралуына жағ­дай жасалды. Медреселерде дін ғылымымен қатар филология, логика, математика, астроно­­­мия, медицина, философия секілді ғылым салалары оқытылды. Орталық Азиядан Әбу Насыр әл-Фараби, Қожа Ахмет Ясауи, Жүсіп Баласағұн, Хусамуддин ас-Сығанақи секілді ғалымдар шықты. Сондай-ақ Фараби, Би­руни, Ибн Сина, Хорезми се­кілді ғұламалар шығып, өрке­ниет тарихындағы өз орнын ай­шық­тады. Олар хақ дінге сүйене отырып, ғаламның тылсым құ­пия­сын ашты. Олардың ашқан жаңа­­лықтары мұсылман әлемін нұрландырып, сәулелендіре түсті.

Дінге ақыл-парасатпен қара­ған адам әрдайым Құранға жүгі­неді. Әрбір сұрағына жауапты Құраннан іздеп табады. Себе­бі Құранда «Ақыл иелері үшін ғиб­рат бар» («Әли Имран» сүресі, 190–191 аяттар) делінген. Құран әрдайым адамды ойлануға, зерделеуге, пайымдауға шақырады. Ал дүниеге ақыл-парасатпен қараған адам рухани бағдарынан айырылмайды. Себебі дін соқыр сенім емес, ол – адамның ақылын қолдануды қажет ететін ілім.

Ақыл – шариғат негіздері­нің бірі. Шариғатта ақылмен ой қорытуға тыйым салынбайды, керісінше ақыл арқылы ақиқатқа жетуге шақырады. Сон­дықтан ақыл-парасатпен қарау фанатизмнің алдын алады. Ақыл­сыз қабылданған дін фа­натизмге, тіпті радикалдыққа ұрын­ды­руы ғажап емес. Сол себепті де Пре­зи­дент жат діни көріністерді қоғам­ға таңуға тырысып жүрген жандарды дәстүрлі ұғымдарымыз бен құндылықтарымызға жасалып жатқан ашық шабуыл деп айшықтады. Ал егер дінді парасатпен ұстанса, ол адамның бойынан құндылық пен ізгіліктің, көркем әдеп мен имандылықтың ұшқыны көрініс табады.

Парасатты адамға ақылдың өзі жеткіліксіз. Ақылға қоса жүрек пен жігер керек. Хакім Абай: «Ақыл, қайрат, жүректі бірдей ұста, Сонда толық боласың елден ерек», дейді. Алла Тағала адам баласын ақыл иесі етіп жаратқан. Ал сол ақылды жылытатын – жүрек, жігерлендіретін – қайрат. Ендеше, бұл үшеуі бірге болған кезде адамзат үлкен жетіктіктерге жетеді. Осы үшеуін өн бойына жия білген адам – нағыз кемел адам. Дінге ақыл-парасатпен қарау қоғамды бөлінуден сақтап, бірлікке жол ашады. Себебі ақылсыз сенім – әлсіз, парасатты сенім берік болады.

Исламда «ижтихад» деген ұғым бар. Құран мен сүннетте тура нұсқау табылмаған жаңа мәселелерге діннің негізгі қағи­даларына сүйене отырып, ақыл­мен үкім шығаруды «ижти­хад» деп атайды. Шариғатымызда нақ­ты жауабы жоқ мәселелер­дің жауабын ой жүгіртіп, ақыл таразысына салып, тұжырым жасауға рұқсат берілген. Хакім Абай да бұл ойды: «Тіршіліктің несі сән, Тереңге бет қоймаса?» деп тұжырымдайды. Еркін ойлау қоғам үшін аса маңыз­ды. Терең ой түю арқылы адам жалған сенімдерге, догмаларға ұрынбайды. Әр әрекеттің, әр сөздің жауапкершілігін білген адам парасатпен ойланып, дұ­рыс шешім қабылдайды. Сондық­­тан еркін ойлауды жалған сенім­­нен құтқарып, ақиқатқа жетелей­тін жол деп білу қажет. Себебі еркін ойлау адамды жетілдіріп, қоғамды алға бастайды.

Шынында дәстүрлі Ислам – біздің берік қорғанымыз, ел­дің бірлігі мен ынтымағын, тұ­рақ­тылығы мен татулығын сақтау­дың тетігі. Шариғатпен үйлесім тапқан салт-дәстүрімізді наси­хаттауда да дін мамандары аянбай қызмет етіп келеді. Қазақстан мұсылмандары діни басқар­масы халқымыздың дүниетанымы­на сай дәстүрлі Исламды дәріп­теу бағытында бірқатар маңызды ­бастаманы қолға алды. Мамыр айында Астана қаласында «Қа­зақ даласындағы дәстүрлі Ислам құндылықтары» тақырыбында ­VI республикалық имамдар ­фо­румы өтіп, аталған жиында «Қазақ халқының дәстүрінде және Ислам дінінде отбасы құн­дылығы» және «Құдайы ас беруде ысырапқа жол бермеу» деп ата­латын қоғам үшін өзекті екі құжат қабылданды.

Сонымен қатар Алматы қала­сынан ҚМДБ жанындағы Ислам ғылыми-зерттеу инс­ти­тутын ашып, ғасырлар қойнауынан жеткен рухани-діни көне қолжазбалар мен ескі кітаптарды зерттеп-зерделеу, оларға ғылыми сараптама жасап, ғылыми айналымға енгізу жұмыстарын жүргізіп жатырмыз. Діни басқарма жанынан «Дін мен дәстүр» бөлімі ашылып, жүйелі жұмыс жүргізіп келеміз. Әсіресе 2024 жылды діни қызмет аясында «Ислам және дәстүр құндылығы» жылы деп жариялап, осы жыл аясында бірқатар ауқымды жобаны жүзеге асырдық. Ал 2025 жылды «Ислам және отбасы құндылығы» жылы деп жариялап, атаулы жыл аясында отбасы құндылығын да­мытуға басымдық беріп отырмыз.

Бұған қоса дәстүрлі Ислам құндылықтарын жаю мақсатында Діни басқарманың бастамасымен «Бабалар ізімен: Қазақ даласындағы мұсылмандық мектеп», «Ихсан – рухани тәрбие негізі, «Дін мен дәстүр» (ІІІ томы), т.б. кітаптар оқырманға жол тартты. Құран мен сүннетке негізделген, салт-дәстүрмен сабақтасқан, ұлттық ерекшелікке негізделген дәстүрлі Ислам – діни бірліктің кепілі ғана емес, сонымен қатар жат ағымдардан қорғайтын қалқан. Сондықтан дәстүрлі Исламды халықтың рухани іргетасы деп біліп, ұлттық болмысты сақтап, дінді дұрыс ұстанудың кепілі ретінде қарастыруымыз қажет.

Бізді ғасырлар бойы бірлікке, татулыққа, парасатқа жетелеген дәстүрлі дін болашақта да елдегі рухани тұрақтылықтың кепілі болары анық. Себебі мұнда халқымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан дүниета­ны­мы мен біртұтас мәдениеті бар. Олай дейтініміз, дәстүрлі Ислам құлшылық қана емес, ол – күнделікті өмір мәдение­ті. Себебі халқымыздың тұрмыс-салтындағы қазақтың ас беруі, қариялардың бата беруі, жеті атаға дейін қыз алыспау секілді дәстүрлер дінмен үйлесім тауып, өміршең сипатқа ие болған.

Әрине, қазақ топырағына Ислам діні келгенге дейін Ұлы Жібек жолының бойында орна­ласқан қалаларда (Тараз, Сай­рам, Отырар, т.б.) түр­кі өркениеті қалыптасты. Бұл өркениет түркі және әлем тари­хы­ның маңыз­ды бөлігі саналады. Ислам діні кел­ген соң бұл мәде­ниет жаңа дең­гей­ге көтерілді.

Бүгінде мемлекетіміз Ислам дінінің құндылықтарын қор­ғау­­ға атсалысып келеді. Соны­мен қа­­тар діни радикализм мен экс­т­ре­­­мизмнің алдын алу бағытын­да жүйелі жұмыстар атқарылды. Қазақстан Әлемдік және дәстүр­лі дін­дер көшбасшыларының съе­­­з­ін өткізіп, аталған жиынды дәс­­түр­лі діндер мен конфессия­лар­­дың көрнекті өкілдері арасын­­дағы тиім­­­ді әрі табысты диалог ­ала­­­ңы­­­на айналдырды. Сондай-ақ ­Қазақ­­­­­с­тан Ислам Ынтымақтас­тығы ­Ұйы­мының мүшесі ретінде мұсылман әлеміндегі ынты­мақ­тастықты нығайтуға, Исламның бейбіт және әділ көрінісін қалып­тастыруға, әлемдік мұсылман қа­уымдастығының мәдени мұра­­сын сақтауға және зерттеуге, әлем­де бейбітшілік орнату мақсатында Ислам мемлекеттері арасында­ғы саяси диалог пен келіссөздер­ге қолдау көрсетуге үлес қосып келеді.

 Алла Тағала дін Исламға күш-қуат беріп, еліміздің ертеңі жарқын болғай!

 Наурызбай қажы ТАҒАНҰЛЫ,

 Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының Төрағасы, Бас мүфти