Қазіргі күнде Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мәулітін атап өтуге байланысты мұсылмандардың өз арасында бірқатар қарама-қайшылықтар кездеседі. Кейбіреулер оны адасушылыққа апаратын бидғат санап, сол ойларынан қайтар емес. Тіпті, оны ширк амалдардың қатарына жатқызатындар да бар. Ондайлар мәулітті атап өтетін жұртшылықты адасқандар қатарына жатқызады. Бұлай кесіп үкім жасау, әсте, дұрыс емес. Мұндай көзқарастар мен пікірлердің туындауына діни шаласауаттылық пен білімсіздіктің әсері көп.

Мәулітті атап өтуді бидғат, адасушылық деп санайтындар имам Әбу Дәуідтің жеткізген төмендегі хадисіне сүйеніп, соны дәлел, айғақ ретінде алға тартады. Ирбаз бин Сария атты сахаба (р.а.):
– Бір күні Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бізбен намаз оқып болғаннан соң бізге бұрылып керемет уағыз айтты. Уағызынан жүрегіміз елжіреп, көзімізге жас келді. Арамыздан біреу:
– Уа, Алланың елшісі! Бұл уағызыңыз қоштасу сөзіңізге ұқсайды, бізге не өсиет айтасыз?- деп сұрады. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.):
– Алладан қорқыңдар, сендерге хабаши қара құл басшылық етсе де соған бойсұнып, итағат етіңдер. Өйткені, менен кейінгі өмірлеріңде көптеген қарама-қайшылықтарды көресіңдер. Менің сүннетімді және турашыл, әділ халифаларымның (Әбубәкір, Омар, Осман, Әли (р.а.) сүннеттерін азу тістеріңмен қысқандай етіп ұстаныңдар. Жаңа істерден сақ болыңдар. Өйткені, барлық жаңа іс – бидғат. Әрбір бидғат – адасушылық,- деп айтқанын жеткізеді1.

Насаии риуаятында «Әрбір адасушылық – тозаққа жетелейді»2 деген хадис те бар.
Ғұламалар бұл хадиске дұрыс деп баға берген. Алайда, астарында үлкен мағыналар мен үкімдер жатқанын ескертеді. Себебі, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Әрбір бидғат – адасушылық» деп исламға, яғни Құранға, сүннетке қарсы келетін жаңалықтарды айтқан еді. Бұл хадистің сыртқы мағынасын алып, астарлы мағынасына мән бермесек, басқа сахих хадистерге қарсы шыққан боламыз. Ол жайында сөз қозғамас бұрын, «бидғат» деген сөздің мағынасына тоқталайық.

«Бидғаттың», араб тіліндегі мағынасы «жаңалық» деген ұғымды білдіреді. Ал шариғи терминде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өмірінде істемеген, жаңа істі істеу деген мағынаға саяды. Бірақ, бидғаттың барлығына түбегейлі тыйым салынбаған. Олар екіге бөлінеді:
1. Бидғатун сайиә (жаман бидғат). Яғни, адасуға жете-лейтін жаңалықтар. Олар исламның негізі – Құран мен сүннетке қарсы келетіні, адасушылыққа алып баратыны.

2. Бидғатун хасана (жақсы бидғат). Тура жолдан тайдырмайтын жаңалықтар. Олар Құран мен сүннетке қарсы келмейді.
Бидғаттың екіге бөлінуі имам Бухаридің “Сахих әл-Бухари” және имам Муслимнің “Сахих әл-Муслим” атты кітаптарын-дағы хадистерде баян етілген. Мысалы, Имам Муслим Жарир ибн Абдулла әл-Бәжәлиден Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): “Кім Исламға жақсы жол салса (жол түзсе), ол үшін оған және соған амал еткендердің де сауабы оған жазылады, олар-дың ешқайсының сауаптары кемімейді. Кім Исламға жаман жол салса, ол үшін оған да және оған ергендерге де күнә жазылады, бірақ ешқайсысының күнәлары кемімейді”3, – деген хадисін жеткізеді.
Осы мағынада Пайғамбары-мыздың (с.ғ.с.) зайыбы Айша анамыздың (р.а.) Пайғам-барымыз (с.ғ.с.): “Егер де біреу біздің дінімізге сай келмейтін жаңалық енгізсе, ол жаңалық тәрк етіледі”4,– деген сөзі бар. Бұл жерде дінімізге “сай келмейтін” жаңалық дегені шариғатқа қарсы келген болса, оның тәрк етілуін, ал шариғатқа сай келетін жаңалықтың қабылданатынын меңзейді деп түсінген дұрыс.

Имам Хааким Әбу Дәуід риуаят еткен хадиске жазған түсіндірмесінде:
«Бидғат екі түрлі болады:
1. Бидғатун һуда (дұрыс жолға жетелейтін жаңалық);
2. Бидғатун далал (адасушылыққа жетелейтін жаңалық).
Аллаһ тағала және Елшісінің (с.ғ.с.) бұйрықтарына теріс келетіндері – адасушылық, яғни кемістік және бұрыстық шеңберіне кіреді. Ал Аллаһ тағала және Елшісі (с.ғ.с.) рұқсат берген және ол жайында мүлде (Құран мен сүннетте) сөз қозғалмаған істер шеңберінде болса, жақсы, мақтаулы амалға жатады. Мысалы, жомарттық, кеңшілдік және қайырлы, жақсы амалдар жасау»5,– дейді.
Имам Хаакимнің бұл сөзі «Хаж» сүресінің 77-аятындағы: «Қайырлы, жақсылық жасаң-дар»,– деген Аллаһ тағаланың сөзін түсіндірсе керек.
Бидғат жайында Ислам ғұламалары, теологтар дәйекті ой айтып, бір тұжырымға келген. Мысалы, Имам әл-Байһақи “Манақиб әш-Шафиғийя” «Ша-фиғий ғұламаларының өмір деректері» атты кітабында Имам әш-Шафиғидің сөзін сенімді санад (ғұламалар тізбегі) ар-қылы келесі сөздерді жеткізді:
– “Барлық жаңалықтар (бидғаттар) екі түрге бөлінеді. Бірінші: Құран, сүннет, асарға (сахабалардың тұжырымы немесе олар жеткізген Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) сөздері және іс-әрекеттері) және ижмағқа қарсы келетіндері. Екінші: жоғарыда аталғандарға қарсы келмейтіндері. Мұндай жаңалықтар айыпталмайды (кемсітілмейді)”.

Атақты ислам ғұламасы имам шейх Әбу Мұхаммед ибн Абдус-Сәләм “әл-Қауағид” (Қағидалар) атты кітабында: “Шариғатта бидғаттар: уәжіп, тыйым салынған, мандуб (жақсы саналған), мәкруһ (мақұлданбаған) және мубах (рұқсат етілген) деп бірнеше топқа бөлінген”6,– деп жазады.
Ал Ханафи мәзһабын беделді имам, мұжтаһид7 Мұхаммед Әмин ибн Ғабидин (1784-1836): “Жаңалықты қолдану уәжіп болатын жағдайлар болады. Мысалы, Исламға нұқсан келтіретін түрлі идеологиялық ағымдарға қарсы (солардың тәсілінде) жауап беру үшін нақты дәлелдер келтіру, Құран мен хадисті түсіну мақсатында араб тілі грамматикасын үйрену. Істелуі жақсы саналатын бидғаттар. Мәселен, мектеп, медресе және т.б. бұрын (Пай-ғамбарымыздың (с.ғ.с.) кезін-де) істелмеген ізгі амалдар. Мәкруһ саналатын бидғаттар. Мысалы, мешіттерді шектен тыс, ерекше әшекейлеу. Рұқсат етілетін бидғаттар. Мысалы: тамақтануда, сусындауда көп ләззәттану және киім киюде әр түрлі киімдер кию”8,– деп бидғаттың бірнеше түрге бөлінетінін жазған.

Мәулітті болмайды дейтіндерден дәлел сұрасаңыз «Пайғамбырымыз (с.ғ.с.) оны істемеген» деп айтады. Бірін-шіден, шариғатымызда «бол-майды» деп харам істерге айтылады. Мысалы, арақ ішуге, зина істеуге болмайды деп айтамыз. Өйткені, Құран мен сүннетте оған тікелей тыйым салынған. Ал, мәулітті тойлауға тыйым салынбаған. Екіншіден, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бір істі істемеуі – оның харам екен-дігіне дәлел емес. Осы тұста ибн Ғабидиннің ұлағатты сөзіне кеңірек тоқталсақ, Пай-ғамбарымыз (с.ғ.с.) кезінде істелмеген нәрселерді істеуді бидғат, адасушылық деп түсі-нуіміз дұрыс емес екендігін аңғарамыз.

Бұл күнде түпнұсқадағы Құранды арабша оқып түсінуді қалаған адам ең бірінші араб тілі грамматикасын, оның ішінде араб тіліне ғана тән синтаксис-пен морфология заңдылық-тарын білетін ғалым оқымаса, өзгенің оны түсінуге тісі батпайды. Алайда, тіл білімінің заңдылықтары Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) бен сахабалардың (р.а.) заманында кітап болып шықпақ түгілі, бір жүйеге түсірілмеген де еді. Егер шарапатты мәулітті атап өтуді бидғат, адасушылық деп санайтындардың заңына салсақ, онда араб тілі грам-матикасын кітаптардан оқу да бидғат, адасушылық деп баға берілуі керек. Бірақ, имам Ағзам мазһабының беделді мұжтаһид имамы Мұхаммед Әмин ибн Ғабидин араб тілі грамматикасын жақсы бидғатқа жатқызып қана қоймай, оны Құран мен хадисті түсіну мақсатында үйренуді, қолдануды уәжіп санады. Бұған ислам тарихынан хабары бар адамның дауы болмас деп ойлаймын. Десек те, осы мәселеге аз-кем тоқталайық.
Мұсылмандарлың ІV хали-фасы Әли ибн Абу Талибтің (р.а.) тұсында Әбу Асуад әд-Дуали (605-688) деген ғалым табиғын (сахабаларға ергендер) кішкентай қызы екеуі жұлдыз-дар жарқыраған қараңғы түндердің бірінде үйлердің шатырында таза ауамен тыныстап, демалып отырады.

Қызы әкесіне:
– Әкешім! «Мә ахсану әс-сәмәә» (Аспан несімен әдемі?)– деп сұрақ қойды. Әкесі:
– Аспан жұлдызымен әдемі (яғни, оны жұлдыздар әсемдеп тұр), қызым,– деді.
– Жоқ, менің айтайын дегенім ол емес еді, аспанның әдемі-лігіне таң қалып тұрмын,– деді қызы.
– Олай болса, «Мә ахсанә әс-сәмәә» (Аспан не деген әдемі!)– деп айт,– деді әкесі. Яғни, кішкентай қыз араб тілінің заңдылықтарын білмегендік-тен, «Мә ахсанә» орнына «Мә ахсану» деп «ә» орнына «у» әріпін қолданып, сұрағының мағына-сын мүлдем өзгертіп жібереді.
Әбу Асуад әд-Дуали ертесіне бұл жайды халифаға айтып беріп: «Ей, мүміндердің әмірі, біздің кезімізде мынандай кемшіліктер болмайтын еді, Ал, біздің балаларымыз араб тілін орынды сөйлемей жатыр»,– деп араб тілінде түскен Құранды жас ұрпақ жетік түсінбей қалуынан қауіптенетінін білдірді. Сонда Әли ибн Абу Талиб (р.а.): «Бұл – ажам (араб емес) халқының арабпен араласуынан туып отыр»,– деді де, бірнеше қағидаларды жазуға бұйрық беріп: «Сөздің түрлері – харіп, есім, етістік, әрбір бастауыштың баяндауышы, әрбір етістіктің қимыл-әрекеті болады, (уа нахува залик) және сол сияқты»,– деді. Содан кейін Әбу Асуад әд-Дуали грамматиканың негізін түзіп, хазреті Әлидің (р.а.) «нахува залик» деген сөзін негізге алып, оны «Наху» (синтаксис) деп атады9. Бүгінгі күнге дейін араб тілінің синтаксис білімі «Наху» деп аталып келеді.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) өмі-рінде жасаған амалдарды саха-балары (р.а.) істеп, оны орын-дауды ғалымдар уәжіп санаған.

Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) көзі тірісінде Құран Кәрімді кітап етіп түптетіп неме-се көбейту үшін көшірме нұсқаларын жасатқан жоқ. Яғни, бүгінгі күндегі баспадан шығару сияқты. Ал Құранды тарихта бірінші болып кітап етіп түптеткен мұсылмандар-дың бірінші хали-фасы Әбубәкір Сыддық (р.а.) болғандығы баршаға мәлім. Қазіргі біздің қолымыздағы Құран Шәріп Расулаллаһ (с.ғ.с.) дәуірінде сахабалардың көкі-ректерінде жатқа сақталғанды. Әрбір түскен аятты Расул Кәрім сахабаларға жаттатып, жаздыратын. Олар сол жазылған күйінде сахабалардың үйле-рінде сақталды. Бірақ, ол уақытта Құран аяттары кітап болып жиналмаған еді. «Аһлі Ридда» (зекеттің парыздығын мойындамай, оны беруден бас-тартушылар) соғысы кезінде Құранды жатқа білген көптеген қарилар шейт болды. Сахабалар Құранның кейінгі ұрпаққа толық жетпей қалуынан қауіптенді. Әбубәкір Құранды тек жүректе жатқа сақталуына ғана емес, оның әркімде жазылған парақ-тарын бір жерге жинап, кітап ретінде сақталуына көңіл бөлу керек екендігін алға тартты. Сонда хазреті Омар (р.а.) тұрып: «Ей, Әбубәкір! Пайғам-барымыз (с.ғ.с.) істемеген істі қалай істейміз»,– деді. Себебі, Расулалла (с.ғ.с.) оны бір жерге жинап кітап еткен жоқ қой. Ғұлама Әбубәкір (р.а.) оның маңыздылығын түсіндіргеннен кейін бұл бастаманы барлық сахабалар бірауыздан мақұл-дады. Сөйтіп, Ол (р.а.) Құран Кәрімнің қияметке дейін сақта-луына өлшеусіз үлес қосты. Ал, оны бірнеше нұсқаға көшіртіп, ислам әлемінің түкпір-түкпіріне таратқызған мұсылмандардың үшінші халифасы хазреті Осман ибн Аффан (р.а.) болатын.

Сондай-ақ, Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) заманы түгілі саха-балардың кезінде де жасалма-ған істердің бірі – Құран әріптері ғана жазылғаны болмаса, онда ешқандай харакат, нүктелер қойылмаған еді. Мұсылмандар хазреті Осман ибн Аффан Құранды 40 жыл қолданды. Ислам тарихына үңілетін болсақ, Құранның әріптеріне нүктелер қоюды ең алғаш қолға алған тағы да атақты ғалым табиғин Әбу Асуад әд-Дуали (605-688) болатын. Ал Құран әріптерінің харакаттары һижраның екінші жылында Омар ибн Абдулазиз халифа тұсында қойылған екен. Ойланып қара-сақ, мұны да Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) және сахабалар істеме-ген іс. Құран Кәрімнің әрбір әрпі келешек ұрпаққа дұрыс жетуінің маңызды екенін түсінген ислам ғұламалары осы ізгі амалды бірауыздан құптады.

Демек, Құранды кітап етіп түптеу, әріптерінің асты-үстіне қойылатын нүктелері мен ха-ракаттарын қою да мәулітті атап өту сияқты Расул Кәрім кезінде істелмеген жаңалыққа (бидғатқа) жатады. Бірақ, ол – сахабалар, ғұламалар мақұл-даған жақсы, сауабы мол іс-шара болды. Ендеше, мәулітті атап өту де игі шарапатты іске жатады.
Жоғарыда ибн Ғабидин жақсы санаған бидғаттардың қатарына мектептер, медре-селер және т.б. бұрын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) өмір сүрген тұсында болмаған ізгі амалдарды жатқызды. Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.), сахабалардың дәуірінде мек-теп, медресе, институт немесе университет деп аталған оқу орындары болған жоқ. Мұсылмандардың саны көбей-геннен кейін бір жүйелі түрде ислам дінін оқу мақсатында медреселер, мектептер құрыл-ды. Одан кейін барып IX ғасыр-да мектептер пайда болды. Қазіргі күнде Мысыр еліндегі әл-Әзһар университеті ХI ғасырда құрылған. Бұлар – бидғат іс болса да жақсы саналып отыр.

Сөз басында имам Әбу Дәуід жеткізген хадистегі «Әрбір бидғат – адасушылық» деген сөздің сыртқы мағынасы басқа сахих хадистерге қарсы келеді деген едік. Олардың бірі – жоғарыда мысалға алынған Имам Муслимнің Жарир ибн Абдулладан жеткізген хадисі. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): “Кім Исламға жаман жол салса, ол үшін оған да және оған ергендерге де күнә жазылады, бірақ ешқайсысының күнәлары кемімейді10”,– деген. Бұл жерде шариғатқа сай келмейтін, қайшы жаңалық тәрк етілуін меңзейді.
Мәселен, адамзат тарихын-дағы ауыр күнәнің бірі – нақақ-тан нақақ адам өлтіру. Оны бірін-ші болып істеген Адам атаның (ғ.с.) баласы Қабыл. Ол Әбілді өлтіріп, бірінші болып кінәсіз кісі өлтіруге жол салып кетті. Содан бері кім нақақтан нақақ адам өлтірген болса, күнәсі өзіне жазылады және Қабылға да жазылады.

Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кім Исламға жақсы жол салса (жол түзсе), ол үшін оған және соған амал еткендердің де сауабы оған жазылады, олардың ешқай-сының сауаптары кемімейді»,– деген.
Демек, ардақты Пайғам-барымыздың (с.ғ.с.) мәулітін атап өту – шариғатымызда мақұлданған жақсы амалға жатады. Сондықтан, жоғарыда айтылған Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.): «Исламға жақсы жаңа-лық енгізіп, жол түзген болса, енгізуші де, оған ергендер де сауапқа кенеледі»,– деген сөзі нақты дәлел болмақ.

Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы және Орта Азия мүфтилер кеңесінің төрағасы, Бас мүфти Әбсаттар қажы Дербісәлі хазрет мүбәрәк мәу-літ мерекесі көпшілікпен атап өтілуі жайында:

«Сунниттік бұлақ көздері бойынша осыдан сегіз ғасыр бұрын мәулітті мейрам етіп ұйымдастырған Мұзаффар ад-Дин Көкбөрі патша, соңынан Салах ад-Дин әл-Айюбидің қолдауымен алғаш рет жоғарғы Месопoтамиядағы Ирбил қаласында 1207 жылы аталып өткен. Осы іс-шараны «Аһл сунна уәл-жамағаның» көптеген ғұламалары жақсы деп санап, қолдау көрсеткен. Олардың ішінде Хафиз ас-Суюти, Ибн Хажар әл-Асқалани және оның шәкірті әл-Хафиз әс-Сахауий бар. Мысалы, әл-Хафиз әс-Сахауий «Пәтуалар» деген кітабында жазған. Ал имам ибн Касир «әл-Бидая уа ан-Ниһая» («Басталу мен аяқталу») атты еңбегінде Мұзаффардың жыл сайын Раббиғәл-әууәл айында Мәулітті атап өтуді қалыптастырғаны туралы айт-қан. Оның айтуынша, патша өте жомарт, әрі әділ болған. Сон-дай-ақ, андалустік (Испания) Абул-Хаттаб бен Дихия «Ат-Тануир фи маулид әл-Башир ән-Назир» «Қуантушы, әрі ескер-туші Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) нұрлы мәуліті» атты еңбегін Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мәулітіне арнап, оны Мұзаф-фар патшаға оқып беріп сыйға тартады. Патша Бин Дихияны бұл еңбегі үшін оны мың алтын динармен марапаттайды, әрі ол осы кітапты мұсылмандар арасына таратуға жарлық береді. Бұл мереке ХVІ-XVІІ ғасырларда Осман импе-риясының ресми мейрамы бо-лып бекітілген. Бұл мейрамды ижма (ғұламалар кеңесі) «бид-ғат хасана» – «жақсы бидғат» деп бекіткен. Қазіргі таңда мәуліт көптеген мұсылман елдерінде атап өтіледі. Мұхаммедтің (с.ғ.с.) ерекше жаралғандығы мен керемет қасиеттері жөніндегі әңгімелердің кең тарауына байланысты Пайғам-бардың (с.ғ.с.) туған күні – мәулітті жыл сайын тойлап отыру дәстүрі өмірге осылай келген. Мәуліттің тойлануына ислам ғұламалары жоғары баға берген. Имам Науауи: «Жыл сайын Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) туған күніне сәйкес келетін осы күндерде істелетін садақалар, амру-маъруф және адамдардың бойынан көрінетін көркем мінезділік пен қуанышты істер – заманымыздың ең жақсы жаңалығы», – дейді» деп өз ойын тұжырымдайды11.

P.S: Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) мәулітін тойлауды барша мұсылмандар бір-ауыздан құптап келген болса, оны ерекше атап өту – Расулаллаһқа (с.ғ.с.) деген махаббатымызды арттыра түссе керек. Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Кім үш қасиетке ие болса иманның ләззатын татады. Біріншісі – Аллаһ тағала және Оның Елшісі (с.ғ.с.), барлық нәрселерден де сүйіктірек болуы»,– деген. Яғни, Аллаһ тағаладан соң Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) деген сүйіспеншілігіміз жоғары болуы керек. Ал Пайғамбарымызға (с.ғ.с.) деген сүйіспеншілік оның сүннетін орындау және салауат айтумен жүзеге асырылады. Құран Кәрімде Алла тағала: «Пайғамбарға (с.ғ.с.) Алла рахымын төгіп, періштелер жарылқау ті-лейді. Ей, мүміндер! Пай-ғамбарға (с.ғ.с.) сендер де салауат айтып, сәлем жолдаңдар»12,– деген.

Бірде Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) Фатима (р.а.) анамыздан: «Адамдардың ішіндегі ең сараңы кім деп ойлайсың?»– деді. Фатима (р.а.) анамыз: «Аллаһ берген дәулеттен садақа бермейтін адам»,– деді. Сонда Пайғамбарымыз (с.ғ.с.): «Жоқ, Менің атым аталған жерде маған са-лауат айтпағандар ең са-раңдар!»– деді. Сондықтан, Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) Мұхаммед, Мұстафа, Ах-мад деп аты аталғанда «Салләллаһу ьаләйһи уә салләм» деп айту – біздің міндетіміз.
Зұлмат қараңғылығынан хақ дін – Ислам нұрына алып шығатын, Алла тағаланың адамзатқа жіберген соңғы Пайғамбарымыздың (с.ғ.с.) туған раббиуль-ауаль айы баршамызға мүбарак болсын!

Пайдаланған әдебиеттер:
1 Хадисті Әбу Дәуід пен Дәрими сунандарында, имам Ахмад муснадында, Ибн Хиббан сахихында және т.б. риуаят еткен.
2 Қараңыз: Абу Абдурахман Ахмад ән-Насаии «Сунан ән-Насаии» ІІІ-том, 209-бет. "Дарул Мағрифа", Бейрут-1999 ж.
3 Сахих әл-Муслим, білім бабы.
4 Хадисті Имам Бұхари мен Муслим сахихтарында, Әбу Дәуід пен Ибн Мәжәә сунәндарында, имам Мәлик муаттасында, имам Ахмад муснадында риуаят еткен.
5 Имам әл-Хафиз Хааким «Әл-Мустадрак лис-сахихайн» І-том, 323-бет. «Мәктәбә шәмила» электрондық кітапхана.
6 Мүбарак Мәуліт, “Егемен Қазақстан” газеті, 4 ақпан, 2008 ж. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти, шейх Әбсаттар қажы Дербісәлі.

7 Құран мен сүннетке дербес талдау жасау дәрежесіне жеткен ғалымға берілетін ғылыми атақ.
8 Мұхаммед Әмин ибн Ғабидин Раддулл-Мухтар (таңдаулы жауаптар).
9 «Ғурар әл-хасаис әл-уадиха» (айқын ерекшеліктер айбары), Мұхаммад ибн Ибраһим әл-Уатуат.
10 Сахих әл-Муслим, білім бабы.
11 Мүбарак Мәуліт, “Егемен Қазақстан” газеті, 4 ақпан, 2008 ж. Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының төрағасы, Бас мүфти, шейх Әбсаттар қажы Дербісәлі.
12 “Ахзаб” сүресінің 56-аятында.

Ершат ОҢҒАРОВ