Сауалыңызға жауап бермес бұрын Алла Тағалаға деген сенімге қатысты мынандай негіздерді айта кеткенді жөн көріп отырмын.

Алла Тағаланы ақылмен толық түсіну мүмкін емес. Өйткені Алла Тағала шексіз, ал адамның ақылымен қоса басқа да қабілеттері де шектеулі. Міне, сондықтан Әбу Бәкір (р.а.): «Алла Тағаланы толық қамтып түсіне алмауыңды мойындауың - оны толық түсінгенің» - деген. Әсілінде, адам не нәрсені де мына өмірде өзі көрген, білген нәселерімен салыстырып барып ұғынып жатады. Алайда ғұламалар «Ақылға салып қалай пайымдасаң да Алла бәрібір одан өзгеше» деп ескерткен. Осы себепті әһлі сүннет ғұламалары Аллаға «Мұхалафатул лил-хауадис» деген ерекше сипат таңған.

Мұның мәні: Алла Тағала кейіннен жаратылғандардан өзгеше, олардың ешқайсысына  ұқсамайды дегенді білдіреді. Бұл негіз  Құранның: «Оған (Аллаға) еш нәрсе ұқсамайды»[1], «Алла Тағаланың еш теңдесі жоқ»[2] деген секілді аяттарынан алынған. Иә, Алла Тағалаға жаратылғандардың ешқайсысы ұқсамайды. Алла Тағаланың бар болуының белгілі бір бастауы жоқ - әзали, соңы жоқ - мәңгі. Алла Тағала жаратады, бірақ жарату үшін қолды да, басқа құралды да қажет етпейді. Бұл теңдессіз құдірет Құранда былай деп түсіндірілген: «Бір нәрсені қаласа, Оның бұйрығы «Бол!» деу ғана. Сонда әлгі нәрсе дереу бола кетеді»[3].

Алла Тағала көреді әрі естиді. Алайда Оның көруі мен естуі белгілі бір ағзаға не құралға тәуелді емес. Аллаға мекен мен заманның да ықпалы жүрмейді, себебі, бұлар кейіннен жаратылған. Ал Алла Тағала мекен де, уақыт та жоқ кезде бар еді. Түптеп келгенде, мекен мен заманның өзі Алла Тағаланың билігіндегі нәрселер. Құранның: «Көктегілер мен жердегілер кімге тиесілі? - деп айт. Оларға бәрі Алланікі - дегін»[4] - деген аяты мекеннің де, оның ішіндегілердің де Алланың иелігінде екендігін білдіреді.

Хазірет Әли: «Алла Тағала Аршты өзіне мекен үшін емес, керісінше құдіретін паш ету үшін  жаратты», «Алла Тағала мекен жоқ кезде де бар еді. Ол бұрын қалай болса, қазір де дәл  солай»[5] - деп, Аллаға мекен тән еместігін білдірген.

Хужжатул-Ислам Әбу Жәғфар әт-Тахауи өзінің мәшһүр «Тахауия ақидасында» былай дейді: «Алла Тағала шектеуліліктен, тіректер мен ағзалардан, құралдардан пәк. Оны кейіннен жаратылғандар тәрізді алты жақ (оң, сол, алдыңғы, артқы, жоғарғы, төменгі жақтар) қамтымайды»[6].

Абай бір өлеңінде Алланың мекенсіздігін меңзеп былай деген:

«Мекен берген халық қылған Ол Лә мәкан,

Түп иесін көксемей бола ма екен?

Және оған қайтпақсың оны ойламай,

Басқа мақсат ақылға тола ма екен?!»[7].

Алла Тағала жайлы осы түсініктерді нақтылап алғаннан кейін енді жоғарыдағы сұрақтың жауабына оралайық. Құранның кейбір аяттары мен бағзы хадистердегі Алла Тағалаға қатысты айтылған тура мағынасы белгілі бір ағзаны немесе жаратылғандарға тән іс-әрекеттер мен ерекшеліктерді білдіретін сөздерге «мүтәшабиһ аят, хадистер» (мағынасы анық емес аят, хадистер) немесе «Айатус-сифат», «Ахадисус-сифат» (Алла Тағаланың сипаттарына қатысты аят, хадистер), яки, «ас-сифатул-хабария» (хабари сипаттар - тек аят хадистерде айтылған ақылмен біліне бермейтін Алланың сипаттары)  делінеді.

Мақаламызда бұдан әрі мұндай сипаттарға «хабари сипаттар» дегенді көбірек қоладанмыз.

Ғұламалардың хабари сипаттарға байланысты ұстанымдары негізінде екі бағытта өрбиді:

Біріншісі, көпшілік сәлаф ғалымдарының көзқарастары. Сәлаф - бұрынғылар дегенді білдіреді. Оған, ең әуелі, пайғамбарымызды көзі көрген сахабалар, сахабаларды көзі көрген табиғиндер, табиғиндарді көзі көрген атбағут-табиғиндер кіретіні талассыз.

Сәлаф ғалымдары хабари сипаттарда қолданылған  сөздердің ағза мағынасындағы әрі жаратылғандарға тән ерекшеліктерді білдіретін тура мәнін қабылдамаған. Сондай-ақ Алла Тағаланы жаратылғандарға ұқсатпастан және мұндай сөздердің Алла мұрат еткен мағынасының бар екенін қабылдай отырып, жалпылай иман келтірген.

Сәлаф ғалымдарының мұндай аяттардағы мүтәшабиһ сөздердің ауыспалы мағынасын таңдап, астарлы мәніне үңілуден бас тартуларының астарында үлкен сақтық жатыр. Себебі, мұндай сөздердің бірнеше ауыспалы мағынасы уә һәм бірқатар астарлы мәні болуы мүмкін болғандықтан, оның нақты қайсысы Алла үшін мақсат етіліп тұрғандығы белгісіз. Яғни, олардың көзқарасы бойынша, Аллаға тікелей қатысты мәселелерде тәуил[8] жасап, жорамалға бару - қатерлі.

Умму Сәлама анамыздан (р.а.) ««Алла сосын аршқа[9] истиуа[10] етті» деген аяттың мағынасы сұралғанда: «Қалай болатындығы ақылға сыймайды, ал истиуа бұл беймәлім емес, бұған сену иманнан, ал қарсы шығу - күпірлік»,[11] - деп жауап берген.

Имам Мәликтің мәжілісіне бір кісі келіп: «Уа, Абдулланың әкесі, «Әр-Рахман аршқа истиуа етті» делінген аят бар. Сонда Ол қалай истиуа етті?», -  дейді. Осы сәтте Имам Мәлик басын т