Сопы дегеніміз кім және оның белгілері қандай болмақ? Шын сопы өзгеден несімен ерекшеленеді? Ислам тарихындағы сопылардың ғұмырынан әңгіме тарқатсаңыз? Ислами ілімдер тарихына қарай алғашқы кезеңдерде шариғат үкімдері жазылмаған еді.

Бұл үкімдердің (сенім) иғтиқад, ғибадат, қарым-қатынасқа тиісті бөлімдері көп қайталануы және іс-әрекет арқылы жүзеге асуы арқасында көпшіліктің жадында сақтаулы болды. Осы тұрғыдан алғанда шариғаттық үкімдердің жиналуында аса қиындық тумады.

Сондықтан да көп ұзамай-ақ діннің заңдылықтары қолға алынып, әр бөлімге қатысты кітап пен трактаттар жазып, тәдуин кезеңі басталды. Фақиһтар құқықты кітапқа төгіп, хадисшілер сүннеттің сақталуын, кәләмшылар ақайд яғни, сенім мәселелерін тәпсіршілер Құран мен Құранның ілімдерін жазумен айналысып Ислам дінінің ақиқаттарын шашау шығармай толықтай жинады. Осы кезде Пайғамбарымыздың рухани өміріне маңызды көңіл бөлген мұтасаууыптар да сол қайнар көздерді пайдаланып тасаууыпқа қатысты ақиқаттарды зерттеп, адамның маңызы, болмыстың негізі, адамзат пен ғаламзаттың ішкі динамикалық күштері тәрізді тақырыптарды назарға алып, заттың сыртқы дүниесін тәржімалауға тырысты. Яғни хадисшілер, фақиһшылар, кәләмшілардың Құран мен сүннет арқылы қойған тәсілдері тәрізді бұлар да сол қайнар көздер арқылы жүрекке терең бойлау, нәпсіні тазарту, рухани өмірге қатысты қысқасы дінді терең түсініп, сезіну тәсілдерін қойды. Мысалы намазды әрбір мұсылман оқығанмен оған терең бойлап, Алла Тағаланы көріп тұрғандай оқи алмайды.

Алайда Пайғамбарымыз «Ихсан» шыңын: «Ихсан – Алла Тағаланы көріп тұрғандай құлшылық қылуың, сен Оны көрмесең де Ол сені көруде түсінігіне ие болу» деп түсіндірген. Міне тасаууыпшылар өздерін яки халықты осы дәрежеге жеткізу үшін Құран және хадистерден шығарылған әр түрлі ұстанымдар негізінде мектеп құрды. Бұл мектеп сопылық мектебі еді. Сопылық ілім хақында Рожер Гаруди Пайғамбарымыздың өнегілік ұстанымының бір көрінісі дей келе тарихтың әкесі аталған Ибн Халдунның «Муқаддимасындағы» тасаууыптың Ислам ішіндегі орнын былай баяндайды: «Тассауып Ислам ішінен шыққан шариғаттық ілімдердің бірі.

Қайнары мынау: Сопылардың жүрген жолдары негізінде сахаба, табиғин және одан кейінгі ұстанған ақиқат жолынан басқа өзге бір жол емес. Құлшылыққа мән беру, түгелдей Алла Тағалаға бет бұрып, дүниенің күйкі тіршілігінен бойын аулақ ұстау, әркімнің артынан жүгірген ләззат, құмарлық, байлықтарға және де мансапқа көңіл аудармау, 14 елден оқшауланып құлшылық қылу осы жолдың негізін қалайды.

Бұлардың барлығы сахаба мен алғашқы заман мұсылмандарының яғни сәләфилердің арасында кең тараған еді. Кейінгі екі ғасырда осы фәни дүниенің нығметтеріне құмарлық артып, адамдар сол дүниенің құмарлығына көп көңіл аудара бастады. Міне осы заманда дүниелік құмарлықтарын тәрк ете алған адамдар сопы деп аталды. Сопылар зүһд өмір сүріп, дүниеден бас тартып тақуалық шыңға көтерілді. Артынан келгендері осы тақуалық жолға арнайы тәсіл жасады. Тасаууыпқа жаңа кірген адам тәухидтің тәжірбесіне жеткенше дейін бір сатыдан келесі сатыға қарай жүрді».

Сол себепті сопылық терминнің «Әһлі суффәден» шыққан деген де ұғым бар. Яғни әһлі суффә Пайғамбарымыздың мешітінің жанында құрма ағаштарынан жасалған баспанада өмір сүрген сахабаларға айтылады. Олар Пайғамбарымыздың жүрген-тұрғанын, сөздерін түгелдей жаттап, өмірлерін содан ілім алуға арнаған жандар. Сондықтан да тасаууыптың негізі діннің негіздерін мықты ұстанып, әмір мен тиым салғандарына да аса қатаң тиянықтылықпен қарап, шамасы келгенше нәпсілерін ләззаттық сезімдерден аулақ салу. Тасаууыптың негізгі мақсаты адамды жылы жүрекпен рухани шыңға шығару, жүректің тазаруы және адамның ішкі рухани нәзік сезімдерін биік дәрежеге көтеру болса, тасаууыптың түпкі негізі құлшылықты жалғастырып, сананы иманмен тәрбиелеу, дүние ісінен аулақтау яғни Хақ Тағаланың көркем есімдеріне қарай ояну болмақ. Тасаууыптың рүкін-тіректеріне келсек, оларды да былайша топтастыруға болады:

1.Теориялық және практикалық жолдар арқылы ақиқи тәуһитке жету.

а) Хақ Тағаланың бізге тапсырған Құран сөзін тыңдаумен қатар Оның жаратылыс кітабын да оқып, зер салу. ә) Хақ Тағалаға деген махаббатпен шад-шадымен күй кешіп, Сол Хақ Тағала үшін барлық болмысқа «бауырластық, сыйластық» көзқараспен қарап барлық адамзатпен тіпті күллі жаратылыспен жақсы қарым-қатынас жасау. Аллаға деген махаббаттың екі тірегі бар: Алғашқысы, сыртқы махаббат – әрқашан Алла-Тағаланың ұнатқан істерімен шұғылдану.

Екіншісі, ішкі махаббат – ішкі әлемін Онымен байланысы жоқ нәрселерден мүлдем ада ету, харамнан бас тарту. Хаққа деген махаббат әр адамда әр түрлі болмақ. Ол адамның істеген ізгілігіне, жеткен имани дәрежесіне қарай бөлінбек. Мысалы Аллаға жету жолындағы махаббатты алғашқы сатысынан бастап былай бөліп қарастырайық:

1. Жалпының махаббаты. (Бұлар Құран ілімін терең меңгере алмаған, бірақ парыздарын өтеп жүретін жандар) Олар Хақиқи Ахметтің (с.а.с.) көлеңкесінде жақсы түстер көріп, көкжиектен мағрипаттың арайланған сәулесін көріп тамашалайды. Кейде, арғы жағадағы оттардан қорқып дірілдеп, алыстан қол сермейді.

2. Жалқының махаббаты. (Құран ілімін Иллаһи жүрекпен сезінгендер және Құранды еркін меңгерген діни мамандар). Бұлар әрқашан Құранның ашық аясында Пайғамбарымыздың мінезінен үлгі алып, өмірін нұрға бояғандар. Олар әрқашан да төңірегін Пайғамбарымыздың нұрына шомылдырып, ол үшін 15 ешкімнен ақы сұрамайтын, Алла үшін ғана іс-әрекет ететін, нәтижедегі көрінген жақсылық пен ізгілілікті Алланың ырыс-берекесі, деп, біліп, өздерін Хаққа бел байлап, терең мойынсұнған жандар.

3. Жалпы мен жалқыдан жоғары жандар махаббаты. Олар Мұхаммеди көкте қалықтап, Хаққа фәни болғандар. Олар көкте Оның атын паш етіп, бұлт болып дүркірер, күн болып күркірер, найзағай болып жарқылдар. Жерге жауғанда да тас, топырақ, деп, алаламай бәрін де сүйіспеншілігімен құшағына алып мауқын басқандар. Олардың күрескерлігі сол, әрқашан өзгелер үшін ғұмыр кешіп, шамасы келгенше өзгелерді өзінен артық санау.

Бұлар көбіне Илаһи мақсатты өз мақсаттарына негіз етіп, өмірлерін «фәнәфиллаһ», «бәқафиллаһ» шыңында өткізуге тырысады, атқарар ісін Хақ Тағалаға бағыттап жүреді. Өзгеден бөлек тағы бір қасиеті адамның ажарына қарап жүрегін түсініп, ішкі сезімдерін түсіне алады. Сондай-ақ ғазиз ғұмырын дінге қызмет етуге арнап, күллі адамзатқа Хақ Тағаланы жеткізу жолында аянбай қызмет ететін жандар махаббаты. Осы махаббат махаббаттың шыңы болмақ.

Бәлкім мұнан да биік шыңы болуы мүмкін. Ол пайғамбарларға нәсіп етілген болса керек. Ал сопылық дегеніміз бұл айтылған махаббаттардан алшақ жатқан жеке бір дін емес. Оның түпкі негізі тақуалықта жатыр. Біз айтқан, бізден бұрынғылар айтқан (бастан кешкен) иманда жатыр. Бірақ жалпы Ислам әлемінде тасаууыпшылардың бағытының бәрі дұрыс болды ма? Жоқ әрине.

Ислам фақиһшылары, кәләмшылары тіпті тәпсіршілері арасында бұрыс тәсіл мен қате жолды ұстанған ағымдар болғаны тәрізді тасаууыпшылардардың арасында бұрыс бағытта болған сопылық ағымдар болды. Яғни бұрыс мәзһәб немесе мәзһәпты жоққа шығарғандар болғаны тәрізді сопылық ілімді түгелдей жоққа шығарған яки бұрыс қолданған ағымдардың да тарихта кездескені мәлім. Мінекей ендеше біздер бүгінгі таңда сопылық ілімді кейбір бұрыс ағымдар ұстанды деп түгелдей жоққа шығаруға асықпай сопылық ілімнің не екенін жақсылап білгеніміз жөн.

Сопылық ілімнің ең алдымен қайнар көзі, кәусәр бұлағы – шариғатта жатыр. Шариғат сүт болса сопылық соның қаймағы тәрізді. Сол себепті тасаууып алдымен тәухидті бірінші орынға қойған. Яғни ол орын терең иманмен өлшенбек. Терең иманы болмаған адам сопылық медрессесінің босағасынан аттай алмақ емес. Шын сопы Қожа-Ахмет Йассауи терең иман жайлы 79-хикметінде былай деп шын сөзін төгеді: «Тариқатқа шариғатсыз кирганларни, Шайтан келип иманын алур ермиш», яғни, «Тариқатқа шариғатсыз кіргендердің, Шайтан келіп иманын алады екен».

Осыған қарап-ақ сопының қандай жан екенін аңғаруға болатындай. Сопының тағы бір міндеті шынайы – намаз. Иман мен намаз егіз. Бірақ иманның одан артықшылығы сол – иман намаздан бұрын туған. Ендеше парыз намазды орындамаған мұсылман сопылық яғни тақуалық деңгейге жетуі былай тұрсын жөні түзу мұсылман да бола алмайды. Хақ Тағала барлық парыздарды Жебірейіл арқылы Пайғамбарымызға жеткізген. Ал бес парыз намазды оның қадірі үшін Хақ Тағала Өз Елшісін құзырына алып, бейне бір өз қолымен табыс еткен. Сопылар өміріне зер салсақ көбіне жұтаң, ғаріп күй кешкен. Яғни мысалы шариғатта бай болып, сарайда өмір сүре аласың.

Тек зекетің мен садақаңды берсең болды. Алайда тариқат жолында жүргендер елі аш-жалаңаш жүрген кезеңде олар бұлай рақат ғұмыр кеше алмайды. Олар Хазіреті Әбу Бәкір, Омар, Оспан ибн Афуан өмірлерін өнеге тұту арқылы, мал-мүлкінің барлығын яки басым көпшілігін елге, дін жолына таратып, өздері өте қарапайым өмір кешкен. Сондықтан да олар елді шариғатқа шақырғанмен тариқат жолына шақырмайды. Сопылық мектебіне өз қалауымен ғана кіре алады. Өйткені бұл өте ауыр жол.