Жамбыл облыстық "Һибатулла Тарази" мешітінің, бас имамы Жұмабаев Данияр, Имам Ағзам мәзһабы,оның басқа мәзһабтардан ерекшелігі

ИМАМ АҒЗАМ МӘЗҺАБЫ, ОНЫҢ БАСҚА МӘЗҺАБТАРДАН ЕРЕКШЕЛІГІ

Ислам діні ұлы қазақ даласына келгеніне он екі ғасырдан асты. Он екі ғасыр бойы қазақтар бір мәзһабпен – бір жолмен, бір бағытпен, бір көзқараспен бір Аллаға құлшылық етіп, Исламның бес парызын бұлжытпай орындап келеді. Ертеректе біздің аталарымыз орасан зор мақтаныш сезіммен: «Біз ең ұлық имам – имам Ағзам Әбу Ханифа мәзһабынанбыз!» дейтін.

Имам Ағзам Әбу Ханифа деген кім? «Мәзһаб» деген не? Әбу Ханифа мәзһабы қандай мәзһаб? Бұл мәзһабтың басқа мәзһабтардан ерекшеліктері қандай? Әбу Ханифа мазһабының Ислам дініндегі және  күнделікті өмірдегі алатын орны, мәні мен маңызы туралы не білеміз?

Әбу Ханифаның қысқаша өмірбаяны

Әбу Ханифаның әкесі де, анасы да өте тақуа адамдар болған. Әкесі Сәбит жас жігіт кезінде арықтағы сумен ағып бара жатқан алманы бір тістеп жегені үшін бағбаннан кешірім сұрап, кешірімін алу үшін оның қол астында қызмет етеді. Осындай тақуалығы үшін бағбан оған өмірінде ешқашан ұят нәрселерге қарамаған, ұят және балағат сөздерді естімеген, Алла тыйым салған нәрселерді ұстамаған, бұзық жерлерге бармаған, жаман сөз сөйлемеген тақуа қызын әйелдікке береді.[1]

Осындай тақуа отбасынан һижраның 80-інші жылы (миләди 699 жылы) Ирактың Куфа қаласында атағы бүкіл әлемге әйгілі ғалым Әбу Ханифа дүниеге келген. Оның азан шақырып қойған шын аты-жөні – Нұғман ибн Сәбит әл-Куфи. Оның білімділігі мен парасаттылығын құрметтеп, халық «Әбу Ханифа», «Имам Ағзам» (Ұлық Имам) деп атаған.

Әбу Ханифа бала кезінен-ақ сөзге шешен, өте зерек және ақылды болған. Ел ауызында оның бала кезінде Алланың бар екендігіне сенбейтін бір дінсіз философпен айтысып, оны сөзбен жеңгені туралы әңгіме күні бүгінге дейін айтылып келеді.[2]

«Әбу Ханифа» деген сөз тікелей – «Ханифаның әкесі» деп аударылатын болса да, шын мәнінде бұл оның шын аты емес. Өйткені, оның Ханифа атты баласы болмаған. Бұл жерде «әбу» деген сөз – «басшысы, жетекшісі» деген мағынада, ал «ханифа» деген сөз – «хақ жол, тура жол» мағынасында қолданылып, «Әбу Ханифа» – «хақ жолдың басшысы, тура жолдың жетекшісі» деген ұғымды білдіріп тұр.

Әбу Ханифаның әкесі Сәбит жібек мата сататын саудагер болған. Әке жолымен ол да мата сататын дүкен ашып, саудамен айналысқан. Ғылыммен айналысып жүрген кезінде де Әбу Ханифа саудасын тастамай, тіршіліктегі ризығын содан тауып отырған. Ол жастайынан Құран, хадис, араб тілі мен әдебиетін оқып үйреніп, көп нәрседен хабардар болса да, мешітке жамағатпен бірге бес уақыт намаз оқу үшін баратын. Ол тек 22 жасында ғана терең ислами білім алуға бел буады.

Оның ғылымға шындап бет бұруына сол заманның атақты ғалымы Шағби ﴾р.а.﴿ себепкер болады. Шағби ﴾р.а.﴿ – Куфадағы ғана емес, бүкіл әлемдегі атақты төрт Ислам ғұламаларының бірі еді. Ол Әбу Ханифаға: «Уақытыңды босқа өткізбей, ғалымдардың дәрісханаларына қатысып, сабақ оқы» – деп кеңес береді.

Әбу Ханифа Куфада 18 жыл Шағби ﴾р.а.﴿ мен Хаммад ибн Сүлеймен ﴾р.а.﴿ сияқты сол заманның атақты ғұламаларынан кәлам, хадис, фикһ (құқық), қырағат салалары бойынша терең білім алады. Әбу Ханифа Әнас ибн Малик, Абдулла ибн Ауф, Сәһл ибн Саһд, Әбу Туфайл деген сахабалардан дәріс алғандықтан, Ислам әлемінде «табиғин» мәртебе-сінде танылды.

Куфадағы оқу-ағарту орталығының жетекшісі, ұстазы Хаммад ибн Сүлеймен ﴾р.а.﴿ қайтыс болғаннан кейін, Әбу Ханифа оның орнын басып, осы орталықта 30 жыл ұстаз болып еңбек етеді. Осылайша, оның мектебі Куфадағы атақты оқу орнына айналады. Оның өзі сол заманның ең атақты, білімді, беделді ғалымы дәрежесіне көтеріледі. Әбу Ханифаға Ирактан, Хорасаннан, Йеменнен, Арабстаннан, т.б. жерлерден келіп, білім алған  шәкірттерінің саны 4000-нан асатын.

Фиқһ ғылымының пайда болуы

Мұхаммед ﴾ﷺ﴿ Пайғамбарымыздың көзі тірісінде ешқандай шешімін таппаған діни мәселелер мен қайшылықтар болған емес. Өйткені, Алланың Елшісі ﴾ﷺ﴿ барлық мәселені өзі шешіп, пәтуә (фатуа) беріп  отыратын.

 Мұхаммед ﴾ﷺ﴿ Пайғамбарымыз дүниеден өткеннен кейін, түрлі діни қайшылықтар мен күрделі мәселелер пайда бола бастады. Оларды шешу үшін, Ислам әлемінде атақты  ғалымдардың пәтуәларына (шешімдеріне) деген қажеттіліктер туды.

Ирақ халқы Абдулла ибн Масғудтың ﴾р.а.﴿ пәтуәсымен амал ететін. Өйткені, Мұхаммед ﴾ﷺ﴿ Пайғамбарымыздың өзі көзі тірісінде: «Ибн Масғудтың айтқандарын бұлжытпай орындаңдар», - деп өсиет айтқан.[3]

 Абдулла ибн Масғуд ﴾р.а.﴿ пен Әли ибн Әбу Тәліп Куфа қаласында шариғат жөнінде білім беретін оқу-ағарту орталығын ашады.  Абдулла ибн Масғуд ﴾р.а.﴿ түрлі мәселелермен келген тұрғындарға пәтуә беретін еді.

Абдулла ибн Масғуд ﴾р.а.﴿ мұсылмандарға Құран Кәрім мен хадистерден сабақ беріп, Әлқама ибн Кайс ﴾р.а.﴿ сияқты ғұлама дайындап шығарады. Абдулла ибн Масғуд ﴾р.а.﴿ дүниеден өткеннен кейін, Куфадағы оқу-ағарту орталығын Әлқама ибн Кайс ﴾р.а.﴿ басқарады. Одан кейін бұл білім ордасына «Ирактағы шариғат ілімінің маманы» атанған Ибраһим ән-Наһаъи, бұдан соң – Хаммад ибн Сүлеймен ﴾р.а.﴿ басшылық етеді.

Жоғарыда айтып өткендей, ұстазы Хаммад ибн Сүлеймен ﴾t﴿ қайтыс болғаннан кейін, Әбу Ханифа 40 жасында Куфадағы оқу-ағарту орталығын басқарып, сол жерде 30 жыл ұстаз болып,  фиқһ ғылымымен тереңірек шұғылдана бастайды. Осылайша, Әбу Ханифа фиқһ ғылымының негізін салып, Ханафи мәзһабын құрады.

Әбу Ханифа Қасиетті Құран мен Мұхаммед ﴾р.а.﴿ Пайғамбарымыздың хадистеріне сүйене отырып, 69 мың күрделі мәселені шешуге пәтуә (фәтуа) шығарған. Ол заманда ешбір ғалым өз пәтуәларын қағазға түсірмеген еді. Алғашқы болып Исламға қатысты фиқһ пәтуәларын Әбу Ханифа өзінің «Фиқһ әл-акбар» атты еңбегінде түсіндірді.

Әбу Ханифаның ісін шәкірттері – Имам Әбу Юсуф пен Имам Мұхаммед жалғастырады. Олар Әбу Ханифаның пәтуәларын қағазға түсіріп, фиқһ саласын жетілдіріп, Ханафи мәзһабын бүкіл әлемге таратады.

Фиқһ ілімінің дамуы жөнінде: «Фиқһ ілімінің дәнін Абдулла ибн Масғуд ﴾р.а.﴿ екті, Имам Әлқама ибн Кайс ﴾р.а.﴿ өніп шыққан егінді суарды, Ибраһим ән-Наһаъи ﴾р.а.﴿ піскен астықты жинады, Әбу Ханифа оны диірменге тартты, Имам Әбу Юсуф ұннан қамыр жасады, Имам Мұхаммед нан пісірді. Міне, барлық халық Имам Ағзам дайындаған ұннан жасалған нанды жеп келеді» деген дін ғұламалары.[4]

Әбу Ханифа фиқһ ілімін жан-жақты қалыптастырып, жүйе-жүйеге бөліп, фиқһ мәселелерін бірнеше баптарға бөлген. Ол фиқһ ілімінің негізін қалаумен қатар, өзінің ісін одан әрі жалғастыратын көптеген білімді ғалымдарды тәрбиелеген.

Әбу Ханифа фиқһ мәселелерін терең зерттеумен шұғылданып,  ақыл мен қисынды керемет қолдана отырып, тамаша тұжырымдар жасай білген. Ол фақиһ ғалым ретінде фиқһтағы терең мәселелерді талдап зерттеген. Оның қалыптастырған фиқһтық жүйесін мұсылмандар бірауыздан қабылдаған.

Ханафи мәзһабының ерекшеліктері

«Мәзһаб» деген сөздің екі мағынасы бар. Оның тілдік мағынасы – «жол, жүріс-тұрыс, әрекет ету», ал шариғи мағынасы – «мектеп, ілім, діни ғылым». Ислам дінінде «аһлу сүннә уә жамаъа» болып есептелінетін Ханафи, Шафиғи, Малики және Ханбали деп аталатын төрт мәзһаб бар.

Бүкіл әлем халқының төрттен бірі мұсылман болса, солардың 48 пайызы Ханафи мәзһабында. Негізінен Ханафи мәзһабын тоғызыншы ғасырдан бастап Үндістан, Қытай, Индонезия, Пәкістан, Ауғанстан, Түркия, Ресей, Кауказ, Орта Азия мен Қазақстан мұсылмандары ұстанады.

Әбу Ханифа өзінің пәтуә шығару тәсілін: «Ең бірінші Құраннан үкім көрсем соны аламын. Құраннан таппасам, Пайғамбардың хадистері мен сүннеттеріне қараймын. Пайғамбардың хадистері мен сүннеттерінен таппасам, бірлесе отырып ортақ келісіммен шығарылған сахабалардың үкімдерін аламын. Олардың арасында тартыс болған болса немесе біреулері келісімге келсе, олардың арасынан жөн көргенімді қабылдап, жөн көрмегендерімді теріске шығарамын» деп түсіндірген.

Әбу Ханифа өз уақытының көпшілігін пікірталаспен өткізетін болған. Ол қисын (логика) және философия ілімін жақсы білгендіктен, харижиттердің ибадия, суфрия, харижия секілді ағымдарының өкілдерімен әдейі кездесіп, оларды адасу жолында жүргендіктерін мойындататын.

Әбу Ханифа өзіне қойылатын сансыз сауалдарға шариғат талаптарына сәйкес жауап беру үшін, ижтихад (тұжырым) жасайтын болған. Оның фиқһ тармақтарына қатысты жасаған ижтихадтарының көптігі сонша, кейбіреулер оның санының милионнан асып кететінін айтады.

Әбу Ханифаның сабақ жүргізу тәсілі ерекше болған. Бір жағынан, бұрынғы өтіп кеткен жағдайларға байланысты үкімдерді (пәтуәларды) талқылап түсіндіріп жатса, екінші жағынан, болып жатқан оқиғаларға қандай үкімдер шығарылуы керектігі жөнінде айтылатын. Осы екі мәселеге (өтіп кеткен және болып жатқан жағдайларға) байланысты пәтуәларды талдау барысында болашақта болуы мүмкін мәселелердің де шешімін табуға тырысатын. Осылайша, Әбу Ханифа шәкірттердің ойлау қабілеттерін арттыра отырып, фиқһтың негізгі қағидаларын өмірдегі нақты мәселелерді шешумен түсіндіретін еді. Әбу Ханифа мен оның шәкірттерінің кез келген мәселелерді шешудегі жинақталған фиқһтық тәжірибелері сол бойда қағазға түсірілетін.

Әбу Ханифа кейбір мәселелерді «Фиқһ академиясы» және «Кодификация тобы» деп аталатын, қырық адамнан тұратын арнайы топтың талқысына салатын. Бұл топқа басқа шәкірттер мен халықтың қатысуына рұқсат берілмеген. Қырық адамның әрқайсының көзқарасы бүге-шігесіне дейін талқыланғаннан кейін ғана үкім шығарылып, жазбаша бекітілетін. Осылайша Ханафи фиқһының үкімдері жинақталатын.[5]

Әбу Ханифаның білім мәжілістерінде кез келген мәселенің шешіміне қатысты пікірлер талқыланғанда, шәкірттер әуелі түрлі пікірлер айтып, оларға тиісті жауаптар берілетін. Шәкірттер Әбу Ханифаның да жауабын тыңдайтын.  Көбінесе Әбу Ханифаның көзқарасы көпшіліктің көзқарасына сәйкес келетін. Муаффақ әл-Мекки деген ғалым: «Әбу Ханифа мәзһабы тек өзінің көзқарасынан ғана тұрмайды, ол  шура (кеңесу) негізінде құрылған».[6]

Осы мәселеге байланысты Зәхид әл-Кәусәрий деген ғалым: «Әбу Ханифа өзінің мәзһабын шәкірттерімен ақылдасып-кеңесу арқылы қалып-тастырған. Ол (діни мәселелерде) ешқашан шәкірттерінің пікірлеріне құлақ аспай, өз білгенімен үкім шығарған емес. Бұл оның дінде ижтихад жасау және Аллаға, Елшісіне және мүміндерге ерекше шынайылық таныту жолын ұстанғандығын білдіреді. Ол діндегі көптеген түйінді мәселелерді ортаға салып, шәкірттерінің пікірін тыңдап, өзінің көзқарасын айтып, бір ай көлемінде немесе одан да көп уақыт бойы бір тұжырымға келгенше олармен ой бөлісетін еді. Соңында шәкірті Әбу Юсуф түйіні шешілген мәселені әдіснамаға енгізіп қоятын. Осылайша, ол әдіснаманы толық хатқа түсіреді. Әрине, бұл мәзһаб (жол, ұстаным) негізін бір ғана адам қалаған, соның ғана көзқарасына құрылған мәзһабқа қарағанда ақиқатқа ең жақын және көңілге қонымдысы» деген.[7]

Әбу Ханифа дамытқан керемет әдістемесі, қыруар еңбегі мен ижтихады кез келген мәселенің түйінін тарқатып, соның нәтижесінде жинақтаған фиқһ мәліметтері арқылы мұсылмандардың ғибадаттары мен басқа да амалдарын Ислам рухына сай атқаруына мүмкіндік беретін сара жол салып кетті.

Әбу Ханифа қияс әдісін жиі қолданатын. Өйткені, ол фиқһтық мәселелерді әр түрлі қырынан талқылап, орын алған жағдайлармен қатар, болашақта болуы мүмкін мәселелерді де талқылап, ижтихад жасайтын.  Осылайша, Әбу Ханифа қиясты белгілі бір жүйеге салып, реттей отырып, халыққа дұрыс бағыт сілтеп, жол көрсету үшін болашақта болуы мүмкін деген мәселелердің шешімін табуға тырысатын. Себебі, Ирак халқы кез келген мәселе туындаған жағдайда үнсіз қалғанды қаламайтын және сол мәселенің шариғат шарттарына сәйкес шешілуін талап ететін.

Әбдімүтәліп Дәуренбеков
ҚМДБ-ның Ақтөбе облысы бойынша өкіл имамы